میراث علمی فرهنگی شیعه در زمینه ادبیات

تقدم‌ شیعه‌ در علم‌ انشاء و کتابت‌

اشاره: شیعه، یکی از دو مذهب بزرگ دین اسلام است. برپایه مذهب شیعه، پیامبر اسلام(ص) به‌فرمان خداوند، حضرت علی(ع) را به جانشینی بلافصل خود برگزیده است. امامت از اصول اعتقادی شیعیان و وجه تمایز آنان با اهل‌سنت است. طبق این اصل، امام را خداوند تعیین و به‌واسطه پیامبر به مردم معرفی می‌کند. همه شیعیان به‌جز زید…

تقدم‌ شیعه‌ در علم‌ لغت‌

اوَّلین‌ کس‌ که‌ در علم‌ لغت‌ سبقت‌ گرفت‌، و کلام‌ عرب‌ را جمع‌ و حَصْر نمود، و به‌ هم‌ مربوط‌ نمود و پیوست‌ داد، و کیفیّت‌ قیام‌ بناهاى مختلف‌ را از حروف‌ مُعْجَم‌ بیان‌ کرد، و یکى پس‌ از دیگرى در آمدن‌ حروف‌ را براى أبْنِیَه‌ مُبَیَّن‌ ساخت‌، با نظر صائب‌ و راستینى که‌ احدى بر وى نتوانسته‌ بود پیشى بگیرد، همانا …

نقش امام على (علیه السلام) در پیدایش علم نحو‏

در تعریف علم نحو گفته شده: «النحو علم بقوانین الفاظ العرب عند دخولها فى الترکیب ویبحث فیه عن کیفیه إختلاف آخرها من جهه الاعراب و البنا؛[۱] نحو، علمى است که درباره قوانین الفاظ عربى هنگام قرار گرفتن در جمله بحث مى کند و در این علم از کیفیت اختلاف اعراب آخر کلمات از نظر معرب و مبنى بودن بحث مى شود». گزار…

نقش امام علی علیه السلام در علم صرف

در تعریف علم صرف گفته شده است: «علم صرف که به آن تصریف نیز مى گویند، علمى است که از ساختار کلمه و از دگرگونى هایى که در کلمات رخ مى دهد، بحث مى کند».[۱] گرچه برخى بین صرف و تصریف اختلافى در نظر گرفته و گفته اند: «تصریف بیشتر به جنبه عملى این دانش یعنى ساخت ابنیه و اشتقاق کلمات مربوط است، درحالى که صر…

امام علی (علیه السلام) و علم لغت

با توجه به این که علوم بشرى به یکباره به مرحله کمال نرسیده و تکامل آن در دوره هاى مختلف صورت گرفته، علم لغت نیز از این مقوله مستثنا نیست و قطعاً دانشمندان در دوره هاى مختلف در شکوفایى این علم بسیار کوشیده اند. در تعریف علم لغت جملات مختلفى ارائه شده است؛ از جمله: «علم لغت علمى است که از جواهر و مواد و هیئت…

نقش امام علی علیه السلام در علوم بلاغت

علوم بلاغى شامل سه علم معانى، بیان و بدیع است که در تعریف هریک از آن ها گفته شده است: «علم معانى عبارت است از اصول و قواعدى که به واسطه آن، حالات مختلف کلام که با رعایت آن، سخن مطابق با مقتضاى حال و موافق با انگیزه گوینده مى گردد، شناخته مى شود».[۱] «علم بیان، علمى است که به وسیله آن مى توان یک معنى واح…

نقش امام على (علیه السلام) در پیدایش سایر علوم ادبى

نقد ادبى نقد ادبى شاخه اى از علوم ادبى است که تعاریف مختلفى براى آن ارائه شده است و در مجموع وظیفه آن را شناخت ارزش و بهاى آثار ادبى و شرح و تفسیر آن به نحوى که نیک و بد آن معلوم شود مى دانند. برخى نیز آن را قیمت گذارى و داورى درباره آثار ادبى از بعد هنرى با در نظر گرفتن شیوه هاى پژوهش و تحقی…

مهم ترین معاجم لغوى شیعه

مهم ترین و پراستنادترین معاجم لغت با توجه به آنچه در جاى خود تحقیق و اثبات شده است [۱] و با توجه به قدمت تاریخى آن ها، به شرح ذیل هستند: العین، خلیل بن احمد فراهیدى کتاب العین نوشته خلیل بن احمد فراهیدى (ت ۱۷۵ ق) و اولین معجم کامل زبان عربى است [۲] و این خود مهم ترین ویژگى کتاب «العین» و بى بدیل تر…

کتاب هاى غریب و مفردات قرآن

بى واسطه ترین افراد براى شرح واژگان دینى، غریب نگاران و مفردات نگاران هستند. با بررسى آنچه درزمینه قرآن و احادیث نبوى نوشته شده، مشخص مى شود سهم شیعیان بسیار پررنگ تراز است که محققان مى گویند و حتى در زمینه شرح کلمات قرآن، بسیار پررنگ تر از دیگر مذاهب است. چنان که اولین کتاب ها در شرح کلمات قرآن (غریب ا…

نوآورى هاى شیخ رضى در علم صرف

چکیده علماى شیعه در دانش ادبیات عرب تأثیرات فراوانى ایجاد کرده اند، یکى از این تأثیرات، نوآورى هاى علما در دانش صرف است که توسط شیخ رضى الدین محمدبن حسن استرابادى، معروف به «فاضل رضى» و «شارح رضى» و ملقب به «نجم الائمه» و «رضى الدین»، عالم امامى، ادیب و نحوى شیعى قرن هفتم انجام گرفته است؛ این عالم وارسته ب…

نقش ابن حمزه علوى در علوم بلاغت در کتاب هاى الطراز و الإیجاز

چکیده یکى از دانشمندان بزرگ شیعىِ زیدى مذهب و تأثیرگذار در علوم بلاغت (معانى، بیان و بدیع)، امام المؤید بالله یحیى بن حمزه علوى متوفا ۷۴۹ ق است. او با تألیف دو کتاب ارزشمندِ «الطراز المتضمن لأسرار البلاغه و علوم حقائق الإیجاز» و «الإیجاز لأسرار کتاب الطراز فى علوم حقائق الإعجاز من العلوم البیانیه و الأسرار ال…

آراى مهم و نوآورى هاى ابن حمزه در بلاغت

با توجه به محدودیت نوشتار به برخى از آراى مهم و نوآورى هاى ابن حمزه علوى اشاره مى کنیم. علم فصاحت و بلاغت اول: از آراى مهم ابن حمزه در زمینه فصاحت لفظ، یکى این است که او علاوه بر حسن ذاتى لفظى لفظ و حسن ذاتى معنوى لفظ، حسن جایگاه لفظ را نیز در تحقق فصاحت شرط مى داند. توضیح مطلب این که یک …

نوآورى هاى بلاغى سید على خان مدنى در کتاب ریاض السالکین

چکیده دانشمندان شیعه در علم بلاغت و نوآورى هاى بلاغى نقش آفرین بوده و تأثیرات زیادى در گسترش این علم میان مسلمانان ایفا کرده اند؛ یکى از این دانشمندان، سید علیخان مدنى شیرازى، معروف به ابن معصوم، از دانشمندان بزرگ شیعه است که در علوم ادبى دستى توانا داشته است. وى در کتاب شریف «ریاض السالکین فى شرح صحیف…

گونه شناسى نقش هاى ادیبان شیعی در دانش لغت

نقش ادیبان در دانش لغت، سمت و سوهاى مختلفى دارد و گونه شناسى این نقش هاى جایگاه آنان را در نقشه کلى این دانش روشن مى سازد. نگارندگان بر اساس روش ها و عملکرد لغویان، نقش آنان را به شرح ذیل، توضیح مى دهند: نقش پیدایشى: مراد از این نقش، نقش هاى تأسیسى در دانش لغت است؛ یعنى آن دسته از فعالیت هایى…

نقش ادیبان شیعه در علم عروض (تاسده دهم هجرى)

چکیده عروض یکى از اقسام علوم ادبى است که موضوع آن بحث در وزن و آهنگ شعر است و درباره چگونگى ایجاد وزن، انواع وزن، صحت و سقم آن و برخى از شگردهایى که مخصوص کلام منظوم است بحث مى کند. در اهمیت این علم در این مقال همین بس است که بگوییم کنار عنصر خیال و عنصر معنى، وزن نیز به شعر زیبایى سحرآمیزى مى بخشد و…

نقش عالمان شیعه در پیدایش و گسترش علم عروض

چکیده از گردش و کاوش در کتاب هاى تاریخىِ گذشته و حال این مطلب قابل استنباط است که دانش عروض به معنى میزان الشعر، در تمدن اسلامى به وجود آمد و عالمان شیعى مانند خلیل بن احمد، مبتکر و کامل کننده و اخفش اوسط و ابوعثمان مازنى و صاحب بن عباد و عثمان بن جنى، از گسترش دهندگان و تثبیت کنندگان آن هستند. در …