آموزش رفتارهای مطلوب اقتصادی به فرزندان
بخش مهمی از مسائل اقتصادی خانواده، آموزش و تربیت رفتار صحیح اقتصادی به فرزندان است. آموزش اقتصاد به فرزندان، به دو گونه مستقیم و غیرمستقیم صورت می‌گیرد. بخش غیرمستقیم که مهمتر هم هست، روش و نوع عملکرد والدین است که خواه و ناخواه حتماً به فرزندان منتقل می‌شود. مادران مدیر، قانع و صرفه‌جو، فرزندانی به همین گونه تربیت می‌کنند و مادران اسراف‌کار، تجمل پیشه و مصرف‌گرا نیز فرزندانی تنوع طلب و مصرف زده به جامعه تحویل می‌دهند. لذا اولین و مهمترین گام در تربیت صحیح اقتصادی فرزندان(مثل سایر زمینه‌های تربیتی)، تصحیح عملکرد والدین است.
در شیوه ی دوم، والدین یا مربیان به گونه‌ای مستقیم عمل می‌کنند. مثلاً درباره ی مسائل اقتصادی با فرزندان گفتگو می‌نمایند یا در هنگام خرید تذکرات لازم و آموزش‌های ضروری را به آنها می‌دهند یا در خانه در مورد مصرف آب، برق، مواد غذایی، نگهداری وسایل و… امر و نهی می‌کنند.
فرزندان و مالکیت
«اموالکم التی جعل الله لکم قیاماً… »؛
«اموال شما که خداوند برای شما وسیله قوام و پایداری(زندگی)قرار داده است.»(۱)
کودکان، خیلی زود با مفهوم مالکیت آشنا می‌شوند. از همان اوان زندگی، بچه‌ها در بازی با خواهر و برادر و همسالان خود، با معنای «مال من» و مفهوم این که «دیگران حق تعرض به محدوده و اموال او را ندارند» مأنوس می‌گردند. کمی که بزرگتر شدند، اعیاد و دید و بازدیدها، فرصت خوبی برای گرفتن عیدیها و هدیه‌های مختلف است. معمولاً والدین هم در همین ارتباط بچه‌ها را تشویق به پس‌انداز می‌کنند با رفتن به دبستان، بچه‌ها با پول تو جیبی گرفتن و خرید کردن از بوفه مدرسه یا مغازه سر راه، کم کم وارد داد و ستدهای مالی کوچک می‌شوند.
بعدها در سن نوجوانی، برخی به کار و فعالیت در بازار می‌پردازند و در جوانی هم که به طورجدی وارد بازار کار می‌شوند. در این دوران، مسائل زیادی است که یاد گرفتن آنها برای فرزندان ما ضروری می‌باشد. برخی از این مسایل احکام شرعی مسائل اقتصادی امت که والدین باید با توجه به فتاوای مراجع تقلید خود آنها را بشناسند و به فرزندان هم بیاموزند. ولی ذکر برخی از این مسائل در این جا هم بی‌مناسبت نیست:
اگر فرزند دختر ده ساله یا بزرگتر و پسر پانزده ساله یا بزرگتر از طریق کسب، مالی به دست آورند پرداخت خمس آن بر آنها واجب است.
داد و ستد کودک اگر به طور مستقل ـ نه از سوی ولی ـ باشد، باطل است خواه هر دو طرف معامله، کودک باشند یا یک طرف آن.
داد و ستد کودک ممیز در چیزهای کم ارزشی که رسم مردم در آنها بر معامله با کودکان است، باطل نیست.
کودک نمی‌تواند قرض بدهد یا بگیرد، اجاره بدهد یا مالی را ببخشد یا چیزی را عاریه دهد یا امانت بدهد یا امانت بگیرد.(۲)
امام علی(علیه السلام): «المغبون غیر محمود و لا مأجور»(۳) «گول خورده(مغبون)، نه ارزشی دارد و نه پاداشی.»
یکی از امور اقتصادی خانواده‌ها، خرید کردن فرزندان می‌باشد. خرید کردن از کارهای خوبی است که می‌تواند هم باعث همکاری فرزندان در امور خانه بشود تا کمکی به انبوه کارهای پدر و مادر باشد و هم عاملی برای ایجاد حس مسئولیت و مهارت برای زندگی مشترک آینده آنها باشد.
غیر از آن که گاهی خرید کردن فرزندان بزرگتر در مواقع ضروری برای کوچکترها، موجب ایجاد محبت بیشتر بین آنها می‌گردد، ولی در این باره باید به نکاتی توجه نمود: اگر با فرزندتان به خرید می‌روید، در مورد اجناسی که می‌خواهید خرید کنید از آنها نظرخواهی کنید تا توجه آنها به ملاکهای خرید مثل کیفیت و قیمت مناسب، تولید داخلی بودن، سالم بودن کالا، شماره پروانه، تاریخ تولید و… جلب شود.
از همان آغاز از خریدهای غیرضروری خود داری کنید تا این کار برای بچه‌ها به عنوان یک عادت در بیاید نه اینکه جذب رنگ و ظاهر و تبلیغات کالاها شوند و هر چه در چشم زیبا آید در سبد خرید قرار داده شود بلکه خرید را متناسب با مقدار پول موجود و نیاز واقعی و با توجه به اولویتهای خانواده باید انجام داد.
اگر فرزندتان را به خرید می‌فرستید: به مقدار لازم پول در اختیار او قرار دهید. منظور از لازم، نه مقدار کمتر از میزان کالای سفارش شده است تا فرزند شما پس از خرید مقروض و یا احیاناً سرافکنده در مقابل مغازه دار و سایر مشتریها نشود و نه خیلی بیشتر از حد نیاز، تا وسوسه به خریدهای غیرضروری نشود.
به مغازه‌ها و فروشندگان و مسیر رفت و آمد او و به مدت زمان رفت و برگشت او، توجه و نظارت داشته باشید.
نوعی برنامه‌ریزی داشته باشید که بچه‌ها مکرراً به خرید نروند. بلکه با کمی هماهنگی، خریدها بیشتر به صورت یکجا انجام شود تا از اتلاف وقت آنها پرهیز شود.
حتی المقدور از فرستادن دختران آن هم به صورت تنها، به خرید خود داری شود و در صورت ضرورت، رعایت احتیاط‌های لازم در خیابان و کوچه به خصوص برخورد متین و جدی با فروشندگان مرد به آنها تذکر داده شود.
کودکان را در ساعات دیروقت شب، به خرید نفرستید. به آنها تذکر بدهید که هر خرید، درست نیست، مانند خرید شانسی‌ها(۴) و یا مواد محترقه و یا برخی از مواد غذایی ظاهراً جذاب که از نظر تغذیه‌ای مضر هم می‌باشد مثل یخمکها، پفکها و… و یا خرید مواد خوراکی خارجی که تولید داخلی آن هم وجود دارد و از لحاظ مرغوبیت نیز مناسب است.
به آنها یاد دهید برای خرید کردن، با شما مشورت نمایند و برای خرج کرن پول خود هم، برنامه‌ریزی و دقت داشته باشند.
فرزندان و پول
امام باقر(علیه السلام): «خداوند درهم و دینار را برای سامان‌یابی کار خلق قرار داده است تا بدان وسیله امور زندگانی مردمان بگذرد و نیازهای آنان برآورده شود.»(۵)
نحوه نگهداری از اسکناسها را باید به فرزندان آموزش داد. متأسفانه در کشور، سالیانه مبلغ بیست میلیارد تومان صرف تبدیل اسکناسها می‌شود.(۶) با توجه می‌توانند از این ضرر بزرگ ملی جلوگیری کنند. با خرید یک کیف پول که هزینه ی کمی دارد، به راحتی می‌توان پول را نگهداری کرد. بچه‌ها باید ارزش پول درآوردن و پول نگهداشتن و پول خرج کردن را بدانند.
آنها باید بدانند که پول، نعمتی از جانب خداست که از زحمات فراوان پدر و مادر به دست می‌آید. لذا نباید به راحتی از بین برود و باید در قبال آن احساس مسئولیت کنند. ضمن آن که باید این را هم بدانند که پول وسیله است، نه هدف و در برخورد با پول باید نه آن قدر وابسته بوده که به مرز بخل و خساست رسید و نه آنقدر بی‌توجه که به مرز اسراف و زیاده‌روی وارد شد. به همین خاطر باید به آنها آموزش داد که پول توجیبی خود را به اندازه و به جا خرج کنند.
به جا و اندازه بودن را هر خانواده با توجه به شرایط خود به فرزندان آموزش می‌دهد. مدیریت خانواده سعی کند پول توجیبی بیش از اندازه نیاز فرزندان به آنها ندهد و با محاسبه ی نیاز هفتگی یا ماهانه بچه‌ها و با گفتگو و توافق این پول را در اختیار او گذارد. ضمن آن که می‌توان گه گاه آنها را تشویق به دادن صدقه از پول خود یا شرکت در خیریه‌های فصلی نمود. هم چنین می‌توان آنها را راهنمایی و تشویق کرد که اضافه پول توجیبی‌ها یا عیدیهای خود را پس‌انداز نموده و در موارد مهمتر خرج نمایند.
فرزندان و حفظ اموال
امام صادق(علیه السلام): «احتفظ بما لک فإنه قوام دینک»(۷)؛ «مال خود را نگهداری کن که مایه پایداری دین تو است.»
از دیگر آموزش‌های ضروری به فرزندان، توجه دادن آنان به حفظ اموال می‌باشد، برخورد توپ با شیشه و شکسته شدن آنها یا وارد شدن ضرر به اموال دیگران، نباشد، که این کار مستلزم صرف هزینه‌های مادی و زمانی زیادی است و بر پدر و مادر واجب است از پول پس‌انداز فرزند(اگر دارد) و یا از پول خودشان خسارت وارده را جبران نمایند. علاوه بر آن که آبروی فرزند نیز نزد دیگران مخدوش می‌شود. والدین می‌توانند به کودکان بیاموزند برای بازکردن در نوشابه از قاشق و چنگال استفاده ننمایند، درها را آهسته ببندند، آب زیاد مصرف نکنند، در نگهداری وسایل خود انظباط و نظم داشته باشند و… تا با ایجاد احساس مسئولیت در آنها این دقت و آموزش‌ها تدریجاً برای حفظ اموال عمومی نیز گسترش یابد. مثلاً از وسایل مدرسه به نحو صحیح استفاده نمایند.
به میز و نیمکت و در و دیوار وسایل همکلاسی‌های خود ضرر و صدمه‌ای وارد نکنند. بدون اجازه دست به جیب و کیف افراد دیگر ولوازم خانواده خود نبرند، و برای برداشتن وسایل دیگران از آنها اجازه بگیرند(رعایت همین نکته از بسیاری درگیری‌های خانگی فرزندان جلوگیری می‌کند)کرایه تاکسی و اتوبوس را به طور کامل بپردازند و کوتاهی در پرداخت آن را زرنگی ندانند و به خاطر این امور دوستان خود را تأیید ننمایند.
بلکه کوتاهی نمودن در این امور را یک ضرر معنوی به خود و ضرر مادی به جامعه بدانند. به طور کلی برای مالیکیت دیگران و حدود آن اهمیت قائل شوند و حق‌الناس را مهم بدانند. توجه دادن بچه‌ها به این امور عامل مهمی است که بعدها در بزرگسالی وقتی در جامعه متصدی شغل و فعالیتی شدند نسبت به اموال و حقوق مردم مراعات حدود و ضوابط را بنمایند.
فرزندان و کار
امام صادق(علیه السلام): «… و انسان اگر کاری نداشته باشد، از گستاخی و بیهودگی و ناسپاسی به راه‌هایی کشیده می‌شود که به حال او و نزدیکانش کشیده شدند… »(۸)
تشویق فرزندان به کار کردن، از وظایف تربیتی والدین است. کار کردن را باید به عنوان یک ارزش مثبت به فرزندان آموزش داد. آغاز آنهم از همان ابتدای کودکی است که کودک برای همکاری در امور ساده و پیش پا افتاده تشویق شود. با بزرگ شدن کودکان می‌توان انسان‌هایی را که با کار و تلاش پیگیر و پشتکار فزاینده ی خود به درجات عالی انسانی و اجتماعی رسیده‌اند به عنوان الگو معرفی کرد.
متأسفانه بسیاری از جوانان این گونه هستند که می‌خواهند خیلی زود به همه چیز برسند و از ابتدای زندگی همه چیز داشته باشند در حالی که باید به آنها یادآوری نمود که جوهره ی زندگی کار است و کار. امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند: «دانه برای خوراک آدمی پدید آمد و آسیاب کردن و خمیر کردن و نان پختن تکلیف انسان گشت. پشم برای لباس انسان آفریده شد و باز کردن و رشتن و بافتن وظیفه ی او گردید درخت پدید آمد و کاشتن و نگهداری آن بر عهده ی انسان قرار گرفت و در هر پدیده‌ای از پدیده‌ها، جایی برای کار و تلاش آدمی باقی گذاشته شد، زیرا که صلاح حال آدمی در همین است… »(۹)
حتی همه ی آنهایی که به عنوان افراد ثروتمند شناخته شده‌اند، سالیان سال کار کرده‌اند تا به اینجا رسیده‌اند. جوانان ما باید بدانند که کار عامل مهم تربیت، کسب تجربه و تشخیص اجتماعی و به دست آوردن مهارت‌های زندگی و رشد استعدادها و بروز خلاقیتها است. در واقع کار قانون حیات آدمی است. سستی و تنبلی بلا و آفت می‌باشد و همان طور که آهن بر اثر زنگ از بین می‌رود، بطالت هم قلب نوجوان را. بیکاری موجب عدم تعادل و کسالت روحی و مادر انواع بزهکاری‌هاست در حالی که کار و کوشش موجب ایجاد تجربه و مجموعه تجربه‌ها نردبان ترقی و تعالی و استقلال است.
گفتگوهای خانوادگی
«لیس للانسان الا ما سعی، و أن سعیه سوف یُری»(۱۰)؛ «انسان جز حاصل کوشش خویش چیزی ندارد و نتیجه ی کوشش وی به زودی دیده می‌شود.»
یکی از روشهای تربیت ایجاد رفتار اقتصادی، ترتیب دادن گفتگوهای خانوادگی درباره ی مسائل اقتصادی است. سؤالات فرزندان، اتفاقات مختلف در جامعه، کم و زیاد شدن درآمد خانواده و… فرصت‌های مناسبی است که گفتگوهای جمعی صورت بگیرد. پدران و مادران آگاه از این موقعیت‌ها استفاده نموده و به بچه‌ها آموزش می‌دهند.
از مهمترین مباحث، توضیح وضع و پایگاه اجتماعی خاص خود است. منظور از «وضع» این است که از حیث امکانات، زندگی هر کس با دیگران تفاوت‌هایی دارد که این تفاوتها برخی جبری و برخی اختیاری است. کودکان و نوجوانان در مدرسه، اجتماع یا در مهمانیها، با همکلاسی‌ها یا افرادی برخورد می‌نمایند که مثلاً لباسها و یا لوازم خیلی متنوع و قشنگ دارند یا خیلی راحت پول خرج می‌کنند. این‌ها ممکن است سؤالات و یا ابهاماتی را برای فرزندان به وجود آورد یا آن که انگیزه‌ای شود تا آنها از وضعیت خود، دچار نارضایتی شده و درخواست‌های گوناگونی را از والدین داشته باشند. برای آنها باید توضیح داده شود که هر خانواده، دارای جایگاه و وضع اجتماعی خاص خود است. گر چه خانواده‌ها می‌توانند و باید تغییراتی را در وضعیت خود به وجود آورند ولی این مسئله بسیار مهم است که هرگز نباید در این ارتباط دچار چشم و هم چشمی‌ها و رقابت‌های فرساینده شد، بلکه باید به گونه‌ای همه جانبه و با رعایت شرایط، به خصوص رعایت حدود الهی و حلال و حرام و ضرورت حضور فیزیکی و معنوی و تربیتی والدین در خانه به این مسائل پرداخت.
فرزندان باید یاد بگیرند که قانع باشند و بر اساس آنچه که دارند باخلاقیت و تلاش، امکانات بهتری فراهم نمایند و نسبت به داشته‌های دیگران حسادت نورزند. والدین هرگز نباید از کمبودها و نداشته‌ها بنالند. به خصوص مادران فهمیده نباید کاستیهای زندگی را در پیش چشم فرزندان به رخ پدر و اعضای خانواده بکشند بلکه برعکس به هنگام شکایت فرزندان توجه آنها را به نقاط مثبت زندگی جلب کرده و با ارج گذاری بر زحمات پدر، آنها را به کار و تلاش بیشتر و آینده ی بهتر و تأمین درآمد از راه حلال امیدوار و تشویق نمایند. شکرگزاری خدا را به خاطر نعمتهای بی‌شمارش یادآوری نمایند و میانه‌روی و اعتدال را به آنها آموزش دهند و درس خودباوری و تمرین اعتماد به نفس، به آنها بدهند.
توجه به این نکته ضروری است که احساس رفاه و آسایش، مهمتر از داشتن وسایل و اسباب متعدد است. چه بسیار خانواده‌ها هستند که با آن که دارای امکانات رفاهی فراوانی می‌باشند، احساس رضایت و آرامش نمی‌کنند زیرا ارزش داشته‌های خود را نمی‌دانند(۱۱) و چه بسیار افراد که با رضایت مندی و قناعت، از حداقل امکانات با مدیریت و دقت استفاده و رفع نیاز می‌نمایند زیرا که: «و لا کنز اَغنی من القناعه»(۱۲)؛ هیچ گنج و ثروتی بی‌نیاز کننده‌تر از قناعت نیست.
در این گفتگوها می‌توان روشهای جلوگیری از اسراف را به فرزندان آموزش داد و حتی با سؤال از فرزندان و تحریک خلاقیت آنان از خودشان خواست که با ابداع روشهای جدید و ارائه ایده‌های نو شیوه‌های بهره وری را نشان دهند، و یا آنچه را که در این زمینه آموخته‌اند به بقیه ی اعضای خانواده بیاموزانند. هم چنین با بیان تجارب شخصی و یا شخصیت‌های تاریخی به خصوص مردان الهی و اولیائ دین و یا حوادثی که در ملل دیگر اتفاق افتاده به آنها یاد داد که چگونه می‌توان با کار سالم و خلاقانه و توأم با پشتکار و با توکل بر خدا و نیز با مشورت و یاری دادن به آنها شغل مناسب و زندگی پاک و شیرین داشت.
مشکلات حاد اقتصادی در خانواده و راه‌کارهای برون‌رفت از آنها
«و لنبلونّکم بشیء من الخوف و الجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثمرات و بشرالصابرین»(۱۳)؛
«و حتماً شما را به چیزی از ترس و گرسنگی و کاستی در اموال و جانها و ثمرات آزمایش می‌کنیم و صابران(در این سختی‌ها را) بشارت بده.»
این قرار حتمی الهی است که در فرا روی سرنوشت انسانها گذاشته شده است. معمولاً انسانها در دوره‌ای از عمر خود، به فراز و فرود مادی گرفتار شده اند. کافی است کمی پای صحبت گذشتگان خود بنشینیم که خاطرات و عبرت‌های فراوانی را به همراه دارد. انسان عاقل نه از فراز دنیوی مغرور می‌شود و نه از فرود آن دچار یأس و سستی می‌گردد، بلکه همواره در تلاش زیستن بر مرز اعتدال است. زندگی فرد معتدل نه با اسراف و ریخت و پاش است و نه با تنگ‌گیری و بخل و خست؛ نه در داشتها طغیانگر است و نه درنداشتن‌ها مأیوس و بداخلاق می‌باشد.
علل پیدایش مشکلات
نابسامانی‌های شدید اقتصادی در خانواده معمولاً بر اثر مسدود شدن راههای درآمد
اتفاق می‌افتد که برحسب مدت انسداد، وضعیت پس‌انداز خانواده، وجود حمایتهای جانبی از خانواده ،تعداد افراد خانواده و تلاش آنها و مهمتر از همه شیوه ی مدیریت خانواده دچار شدت و ضعف است.
هم چنین بحرانها گاه می‌تواند به علت از دست دادن سرپرست خانوار که وظیفه تأمین معاش خانواده را بر عهده داشته اتفاق بیفتد که در این حال خانواده علاوه بر ضربات عاطفی ناشی از فقدان عزیز خود، قطع شدن راه درآمد یا کاهش شدید آن را نیز باید تحمل کند. گاه ممکن است که مشکلاتی حاد بر اثر بیماری، تصادف، ازکار افتادگی، ورشکستگی اقتصادی سرپرست خانوار و یا بیماری سخت و پرهزینه ی یکی از افراد خانواده و یا تنبلی و تن‌پروری اعضاء روی دهد.
برخی بحرانها نیز نه به علل درون خانوادگی بلکه به خاطر عوامل خارج از محیط خانواده تحمیل می‌شود، مثل آثار حوادث طبیعی از قبیل زلزله، سیل و… و یا سیاست‌های اقتصادی دولتها و یا حتی سیاست‌های جهانی که بر خانواده‌ها تأثیر می‌گذارد. به طور مثال ممکن است برخی تصمیمات دولتها منجر به تعطیلی کارخانه‌ها یا حذف و ادغام شرکتها شود که این خود موجب بیکاری اجباری افراد زیادی می‌گردد و یا سیاسیت‌های بانک جهانی و یا سیاست‌های جهانی‌سازی که از طریق دول بزرگ جهانی بر کشورهای توسعه نیافته اعمال می‌شود، خود نیز از عوامل ایجاد نابسامانی اقتصادی خانواده است.
به هر حال این‌ها حوادثی است که کم و بیش، دامنگیر خانواده‌ها می‌شود، از نگاه دیگر، همان آزمایشات الهی است که برخی از مردم وسیله آزمایش برخی دیگر می‌شوند(۱۴) و در گردونه این حوادث است که انسانها و ملتها، جوهره ی اصلی خود را بروز داده و سرنوشت سعادتمندانه و یا شقاوتمندانه را برای خود رقم می‌زنند.
راههای برون‌رفت از مشکلات حاد اقتصادی
به همان ترتیب که عوامل ایجاد بحرانها در درون یا برون خانواده شکل می‌گیرد، راههای رهایی از این مشکلات نیز به دو دسته درون خانوادگی و برون خانوادگی تقسیم می‌شوند.
۲-۴-راه کارهای درون خانوادگی
۱-۲-۴-مدیریت صحیح
«و من یتّق الله یجعل له مخرجاً»(۱۵)؛ «و هر کس تقوا در رعایت حدود الهی را پیشه کند، خداوند برای او راه خروج قرار می‌دهد.»
مهمترین عامل گذر از بحرانها و مشکلات، مدیریت صحیح و خردمندانه است. شرایط سخت، عامل مؤثری برای به فعلیت درآورده شدن استعدادهای عالی انسانی است لذا مدیریت در مواجهه با مشکلات حاد نه تنها خود را نمی‌بازد بلکه با تدبیر به سر و سامان دادن اوضاع نابسامان موجود می‌پردازد. او سعی می‌کند با شناخت شیوه‌های سالم و مشروع راههای جدید کسب درآمد را انتخاب کند. او با دست یازیدن به گنجینه ی بیکران رحمت و نعم الهی به وسیله کلید دعا و توکل بر خدای روزی‌بخش و توسل به ائمه اطهار(علیهم السلام) که وسایط نجات‌اند(۱۶)
روحیه ی امیدواری و نشاط را در اعضای خانواده ایجاد می‌کند و با توضیح و تشریح وضعیت موجود به خصوص برای فرزندان و توجه دادن آنها به گذران بودن حوادث و مشکلات و بیان عبرت‌های تاریخی و داستانهای زندگی انسانهای دیگر، آنها را به صبر، قناعت، امیدواری، کار بیشتر و حفظ کرامت انسانی دعوت می‌کند.
استفاده از پس‌اندازها: معمولاً خانواده‌هایی که بطور نسبی از توان مادی بهره مند باشند سعی می‌کنند با دوراندیشی گونه‌های مختلف از پس‌انداز را(مثل ذخیره کردن اضافه درآمد در بانک یا خرید سهام یا زمین و…) برای خود و فرزندانشان تأمین نمایند. حتی در موارد زیادی دیده شده که مادر خانواده فداکارانه از طلا و جواهرات خود طرفنظر کرده و صرف گذران دوران سخت کمبود درآمد نموده است، ولی با توجه به شرایط اقتصادی کشور خانواده‌های زیادی هم هستند که حتی توان پس‌انداز ندارند؛ لذا لازم است آنها از خدمات و همکاری دیگر نهادهای اجتماعی بهره مند شوند.
همکاری‌های درون خانواده: در زمان بروز نابسامانی‌های اقتصادی یکی از بهترین شیوه‌های برون‌رفت، همکاری‌های درونی افراد خانواده می‌باشد. آثار این همکاری‌ها غیر از خروج خانواده از وضعیت بحرانی، می‌تواند به صورت یک تجربه غنی برای سازندگی شخصیتی فرزندان و افزایش مهر و محبت بین اعضا خانواده باشد. تجربه‌ای که سالها بعد فرزندان خانواده با به یادآوردن آن دوران سخت، محبت و علاقه و وابستگی و احساس حق شناسی بیشتری نسبت به هم خواهند داشت. این همکاری‌ها می‌تواند به اشکال مختلفی باشد. مثل کنار گذاشتن خواسته‌ها و توقعات درجه دوم و چندم برای چیزهایی که ضرورت جدی برای خرید آنها وجود ندارد یا مثلاً فرزندان بزرگتر زودتر وارد بازار کار شوند و یا اگر در حال تحصیل هستند به طور موقت از ادامه تحصیل خودداری کرده و به اشتغال بپردازند و یا ضمن تحصیل با حذف اوقات فراغت به کار کردن و تأمین درآمد بپردازند. هم چنین زن خانواده نیز می‌تواند در داخل خانواده به اشتغال در اموری مثل خیاطی، قالیبافی، صنایع دستی و… به بهتر شدن اوضاع کمک کند. از راههای دیگر که برای سبک کردن بار هزینه ی زندگی و خروج از مشکلات حاد اقتصادی خانواده، می‌توان انتخاب نمود کوچ کردن به مناطقی است که سطح مخارج زندگی در آنجا سبک‌تر است. مخارج زندگی در شهرهای بزرگ که معمولاً به دلیل فاصله ی زیاد بین مراکز تولید و مصرف، کالاها گرانتر به دست مصرف کننده می‌رسد، سنگین‌تر است و اجاره مسکن و هزینه رفت و آمدها و نیز مصارف جانبی و… هزینه‌های بیشتری را بر خانواده تحمیل می‌کند، لذا کوچ کردن خانواده به مناطق کم هزینه‌تر کمک مهمی برای پایین آوردن سطح مخارج خانواده است.
حمایتهای فامیلی: یکی دیگر از راههای گذر از دوران سخت شدائد مادی خانواده، همکاری‌ها و حمایتهای افراد فامیل به خصوص بزرگان قوم می‌باشد. در باب احکام خانواده و مسائل نفقه در فتاوای مراجع گرانقدر آمده است که در صورت ناتوانی مرد از تأمین نفقه خانواده، بر پدر اوست که به تأمین مخارج او و فرزندانش اقوام نماید(در صورت ناتوانایی). هم چنین رسیدگی‌های سایر اقوام غیر از رفع نیازهای مادی، تأثیر عاطفی و پیوستگی بیشتر افراد فامیل را موجب می‌شود گذشته از آن که کمکهای فامیلی و اقدام به دلیل شناخت بهتر افراد فامیل از یکدیگر سریعتر و بدون گرفتار شدن در چرخه روابط اداری و بدون آن که فرد گرفتار از آبروی خود، نزد دستگاه‌ها و افراد بیگانه مایه بگذارد، انجام می‌شود. لازم است این کمکها شایسته و عاقلانه و بارعایت شئونات انسانی و به تعبیر قرآن بدون منت و اذیت صورت گیرد.
هم چنین می‌توان با ایجاد صندوق قرض الحسنه فامیلی توسط بزرگان خانواده قدم مؤثری برای کمک به اقوامی که گرفتار مشکلات و محتاج به وام هستند، برداشت. وجود این نوع صندوق‌ها در فامیل موجب بیشتر شدن همبستگی خانوادگی و همین طور گرفتار نشدن نیازمندان در چرخه ی رباخواری می‌شود. برای انجام این امر برخی از اقوام می‌توانند پیشگام شده و بعد از جمع‌آوری مقداری پول از هر فرد فامیل(ضمن ثبت نام و مشخصات و مقدار پول وی در یک دفتر مخصوص) و با رعایت مقررات شرعی و عقلی هر چند یکبار به یکی از اقوام مقداری قرض داده و او هم ملزم شود که هر ماه مقداری از قرض را به صندوق برگرداند.
راه‌کارهای برون خانوادگی
بخش دیگری از راههای برون‌رفت از بحران‌های اقتصادی خانواده، کمکهایی است که از طریق نهادهای غیرخانوادگی ارائه می‌شود که خود به دو دسته نهادهای حکومتی و سازمانهای خیریه مردمی تقسیم می‌شود. بهتر است در کمک‌گیری از مراکز دولتی، دقت و ملاحظه بیشتری بر سالم بودن نحوه ی کمک رسانی این سازمانها بشود تا مبادا کمکهای ارائه شده در هنگامه ی بحرانها، ابزار وابستگی و گرفتاری بیشتر خانواده به این نوع مراکز نشود.(۱۷)
بیمه ها
انواع بیمه‌ها می‌تواند کمک مهمی برای جبران خسارت‌های وارده باشد، مثل بیمه آتش سوزی، زلزله، بیمه‌های حوادث رانندگی، بیمه عمر، بیمه سرقت، بیمه مسئولیت و…
بیمه آتش سوزی به خصوص برای مکانهای پرخطر و کم نفوذ مثل بازارهای تو در تو و قدیمی که با کمترین شعله ی آتش مغازه‌های زیادی در کام آتش فرو می‌روند، یا بیمه سیل و زلزله برای محلات پر احتمال برای این نوع خطرات و اماکن سست، و بیمه‌های حوادث رانندگی مثل بیمه بدنه و بیمه شخص ثالث، کمکهای شایانی است که در حوادث و مواقع از دست دادن اموال و سرمایه‌های زندگی، نه تنها از بدتر شدن وضع جلوگیری می‌کند بلکه عامل جبران و کمک برای از سرگیری روال عادی زندگی می‌باشد.
کمیته امدام امام خمینی(۱۸)
یکی از مهمترین نهادهای خدماتی جامعه، کمیته امدام امام است که در خدمت اقشارکم درآمد و محروم جامعه می‌باشد، طبق اساسنامه کمیته امداد هدف از تشکیل کمیته ارائه خدمات حمایتی، معیشتی، فرهنگی برای نیازمندان و محرومان داخل و خارج کشور به منظور تأمین خوداتکایی، تقویت و رشد ایمانی با حفظ کرامت انسانی است. مرکز اصلی امداد تهران است.
خانواده‌هایی که به طور جد گرفتار مشکلات حاد اقتصادی هستند می‌توانند با شناسایی که از طرف این کمیته انجام می‌شود از انواع کمکهای نقدی، جنسی، تحصیلی، بهداشتی و درمانی، تأمین شغل و… بهره مند گردند و تا حدی از زیربار فشار و مشکلات اقتصادی نجات یابند.
سازمان تأمین اجتماعی(۱۹)
تأمین اجتماعی، نتیجه ی یک روند تاریخی است که امروزه به عنوان یکی از شاخص‌های توسعه یافتگی کشورها مطرح است. اهمیت واقعی تأمین اجتماعی زمانی آشکار می‌شود که بدانیم امروزه تمام کشورهای جهان، با نگاه حمایتی از نیروهای کار و تولید و ایجاد آرامش کارگران به منظور جلوگیری از مشکلات ناشی از بیکاری، بیماری، از کارافتادگی، سالمندی کارگران و نیز حمایت از خانواده‌های آنها هنگام بیماری و یا پس از فوت بیمه شده اصلی به آن اهمیت ویژه‌ای می‌دهند.
در کشور ما مأموریت اصلی این سازمان، پوشش کارگران مزد و حقوق بگیر(به صورت اجباری) و صاحبان حرف و مشاغل آزاد(به صورت اختیاری) است. سازمان تأمین اجتماعی، یک سازمان عمومی غیردولتی است که بخش عمده منابع آن از محل حق بیمه‌ها(با مشارکت بیمه شده و کارفرما) تأمین می‌شود و متکی به منابع دولتی نیست، مهمترین تعهدات و خدمات سازمان تأمین اجتماعی عبارت است:
حمایت در برابر حوادث، بیماری، بارداری و… ، مستمری بازنشستگی، از کارافتادگی، بازماندگان.
مقرری بیمه بیکاری.
غرامت دستمزد ایام بیماری، بارداری و…
کمک هزینه ازدواج و کفن و دفن
این سازمانها در تمامی استانها دارای مراکز بیمه‌ای و مراکز درمانی می‌باشد که به بیمه شدگان و مستمری بگیران خدمات ارائه می‌دهد.
سازمان بهزیستی(۲۰)
یکی دیگر از سازمانهای خدماتی، سازمان بهزیستی می‌باشد، این سازمان خدماتی را جهت کمک به توانمندی معلولین، پرداخت حق بیمه کارگران معلول، اخذ موافقت اصولی و پروانه جهت فعالیت مؤسسات غیردولتی و خیریه برای اموری مثل بازپروری معتادین، خانه سلامت دختران و زنان، مراکز توانبخشی بیماران روانی مزمن، کمک به اشتغال و ارائه خدمات مهارتی و تخصصی افراد انجام می‌دهد.
همچنین استفاده از وامهای بانکی، سهام عدالت، تسهیلات صندوق مهر امام رضا(علیه السلام)، تسهیلات و وامهایی جهت اشتغالزایی، تعاونی، کمکهای سازمان بازنشستگی و… امکانات و کمکهایی است که می‌تواند جهت سبک شدن بار کمرشکن مشکلات اقتصادی خانواده به کار گرفته شود.
گرچه کمکهای سازمانهای مذکور، با فراز و نشیبهایی همراه است ولی در موارد زیادی هم منجر به حل مشکل مراجعین می‌شود، لکن اصل باید بر خوداتکایی و استقلال در تأمین درآمد مشخص از راههای صواب باشد.
در انتها باید افزود که در حوادثی مثل زلزله و سیلها، رعایت نکات ایمنی(از قبل)، ایجاد آمادگی‌های لازم در افراد و اماکن تجاری و مسکونی و… از گسترش بحرانها جلوگیری می‌کند.
نویسنده: طاهره کشوادى
پی‌نوشت‌ها ۱-سوره نساء آیه ۴٫ ۲-احکام کودکان از تولد تا بلوغ، محمد حسن فلاح زاده. ۳-وسائل الشیعه، ج۱۲،ص۴٫ ۴-از نظر شرایط صحت معامله، جنس مورد معامله باید برای خریدار مشخص باشد و بداند در مقابل مقدار پولی که می‌پردازد چه چیزی را دریافت می‌کند. ۵-هی(الدنانیر و الدراهم)خواتیم الله فی ارضه، جعلها الله مصحه لخلقه و بها تستقیم شؤونهم و مطالبهم. امالی طوسی، ج۲،ص۱۳۳٫ ۶-طبق آخرین برآوردها در سال ۱۳۸۵، سالیانه مبلغ بیست میلیارد تومان صرف تبدیل اسکناسها می‌شود. ۷-امالی طوسی، ج۲،ص۲۹۲٫ ۸-بحار، ج۳،ص۸۶٫ ۹-همان. ۱۰-سوره نجم، آیات ۴۰-۳۹٫ ۱۱-در سیره ی پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که ایشان نعمتهای الهی را گر چه کم بود بزرگ می‌شمرد و هرگز مذمت نمی‌کرد. تفسیر المیزان، ج۶،ص۳۲۱٫ ۱۲-نهج البلاغه، کلمات قصار، ۳۷۱٫ ۱۳-سوره بقره آیه ۱۵۵٫ ۱۴-سوره محمد آیه ۴٫ ۱۵-سوره طلاق آیه ۲٫ ۱۶-نهج البلاغه، نامه ۳۱، سپس خداوند کلید گنجینه‌های خود را در دست تو قرار داده است که به تو اجازه ی دعا کردن فرمود. پس هرگاه اراده کردی می‌توانی با دعا درهای نعمت خدا را بگشایی تا باران رحمت بر تو ببارد. ۱۷-چنانچه در بعضی از موارد دیده شده برخی از افراد با پرداخت چند وام صوری به دیگران و جلب اعتماد آنان پولهای افراد زیادی را جمع کرده و به نفع خود استفاده نموده‌اند و یا در برخی از حوادث غیر مترقبه بعضی از NGOهای خارجی در ظاهر کمکهای انسان دوستانه، به فعالیتهای تبلیغی فرهنگی بیگانه پرداخته اند. ۱۸-پایگاه www. emdad. ir 19-پایگاه www. tamin. org 20-پایگاه www. behzisty. ir منبع: کتاب اقتصاد در خانواده
