چرا هر وقت از خداوند متعال حاجتی می خواهیم اجابت نمی شود؟
در موضوع دعا و استجابت، مسایل بسیاری وجود دارد که بخشی از آن را بیان می کنیم:
اگر به اوصاف الهی توجه کنیم و به صفات پروردگار ایمان بیاوریم و بدانیم خداوند رئوف و رحیم است، در می یابیم که اگر خواسته های انسان بر آورده نمی شود، دلیلش بخل نیست. خداوند با توجه به کمال و سعادت و مصلحت انسان خواسته های او را اجابت می کند. در دعای افتتاح می خوانیم: «اگر حاجتم را دیر برآوردی، از سر نادانی بر تو عتاب کردم،در صورتی که تأخیر در اجابت حاجتم برایم بهتر بوده است، زیرا تو به امور آگاهی».البته شیطان در یکی از مواردی که وسوسه می کند، همین مورد تأخیر اجابت دعا است. از این راه انسان را مأیوس می کند تا او به خدا بدبین شود. ائمه اطهار(علیه السلام) به این نکته توجه داشته و همگان را از افتادن به دام بدبینی و سوء ظن به خدا برحذر داشته اند. امیرمؤمنان(علیه السلام) می فرماید: «دیر اجابت نمودن خدا، تو را ناامید نکند که همانا بخشش، بسته به مقدار درخواست است و چه بسا در اجابت دعای تو تأخیر رخ دهد تا درخواست تو طولانی تر گردد و بخشش او کامل تر شود. چه بسا چیزی را خواسته ای و تو را نداده و بهتر از آن را در این دنیا یا آن دنیا داده و یا بهتر آن بوده که آن را از تو باز دارد. چه بسا چیزی را طلب نمودی که اگر به تو می داد، تباهی دین و دنیای خود را در آن می دیدی».(۱)پس تأخیر اجابت دعا، نشان کم لطفی و کم محبتی خدا نیست، بلکه گاهی بر عکس، هرچه بیشتر تأخیر شود، دلیل بر بیشتر دوست داشتن خدا است. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «وقتی که مؤمنی دعا می کند، خداوند به ملائکه می فرماید: دعایش را مستجاب نمودم، ولی آن را نگه دارید و عطا نکنید که من دوست دارم صدای این بنده مؤمن را بشنوم. بنده‌ای هم هست که دعا می کند و خداوند می فرماید: زود حاجتش را بدهید که آوازش را دوست ندارم».(۲)اگر کسی بداند خداوند در عوض عدم اجابت دعا در دنیا، چه پاداشی برای او در آخرت در نظر گرفته است، هرگز نا امید نمی شود. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «روز قیامت خداوند متعال می فرماید: ای بنده من! تو مرا خواندی و من اجابتت را به تأخیر انداختم. اکنون ثواب و پاداش تو چنین و چنان است. پس مؤمن آرزو می کند که کاش هیچ دعایی از او در دنیا اجابت نمی شد، برای آن ثواب و پاداش نیک که می بیند».(۳)
از روایات استفاده می شود که هیچ دعایی بی اثر نیست و هر دعایی در دنیا و آخرت تأثیر مناسب خود را دارد، پس در واقع هر دعائی به استجابت می رسد ، اما گونه های استجابت آن مختلف است.
امام سجاد(علیه السلام) می فرماید: «دعای مؤمن یکی از سه فایده را دارد: یا برای او ذخیره می گردد یا در دنیا برآورده می شود یا بلایی را که می خواست به او برسد، از وی می گرداند».(۴)
علاوه بر مطالب یاد شده، همیشه به این نکته توجه داشته باشید که نماز و روزه و دعا و غیره، مطلوبیت ذاتی دارند و فلسفه دعا تنها بر آوردن حوائج به ویژه خواسته های دنیوی نیست، بلکه نفس دعا و مناجات با خدا، صرف نظر از اجابت یا عدم اجابت، موضوعیت دارد و به اصطلاح طلب مهم تر از مطلوب است.(۵)ما به دعا کردن امر شده ایم و باید به این وظیفه عمل کنیم و نتیجه را به خداوند واگذار نماییم.
برای استجابت دعا باید شرایطی را مهیا نمود و موانعی را برطرف ساخت. در ذیل به برخی از شرایط و موانع اشاره میشود: الف) شرایط استجابت دعا.
۱ – دعا و ارتباط مداوم با خدا در هر حال:
خداوند به پیامبرش دستور میدهد که «نفس خویش را در کمال شکیبایی در هر بامداد و شامگاه به دعا کردن و جلب خشنودی خدا وادار کن».(۶) قرآن کسانی را که فقط در هنگام گرفتاری و مشکلات دعا میکنند، مورد نکوهش قرار داده است: «وقتی به انسان گرفتاری و غمی روی میآورد، ما را در هر حال (خواب و بیداری، نشسته و ایستاده) بخواند و چون گرفتاریش را برطرف کنیم، برود (و از ارتباط خود با خدا از جهت کمیت و کیفیت بکاهد و گاهی قطع نماید، به گونهای که) گویی اصلاً ما را برای گرفتاری که به او رسیده بود، نخوانده است!».(۷)امام صادق (علیه السلام) میفرماید: «کسی که پیشدستی در دعا نکند و فقط در وقت نزول بلا دست به دعا بردارد، دعایش در آن وقت مستجاب نگردد و فرشتگان گویند: این آواز را نشناسیم». در روایت دیگری آمده که «به او میگویند: تا امروز کجا بودی؟!».(۸)در اصول کافی آمده که خداوند به حضرت داوود(علیه السلام) فرمود: «مرا در روزهای خوش و آسایش یاد کن تا من دعای تو را در روزهای گرفتاری و سختی اجابت کنم».(۹)
۲ – دعا باید از صمیم قلب باشد.
تمام ذرات وجود انسان یک چیزی را بخواهد و طلب کند و دل و زبانش با عمل و رفتارش هماهنگ باشد.
۳ – اعتماد به خدا و اطمینان به اجابت او: امام صادق(علیه السلام) فرمود: «خدا دعایی را که از دل غافل و بی خبر برخیزد، مستجاب نمیکند پس وقتی دعا کنی، از عمق دل به او روی آور (و دلت را با زبانت همراه گردان) و سپس به اجابت دعایت مطمئن باش».(۱۰)
۴ – قطع امید از غیر خدا و امید و اطمینان به خداوند.امام صادق(علیه السلام) فرمود: «هرگاه یکی از شما بخواهد که هر چه از خدا درخواست میکند، خدا به او عطا فرماید، باید از همه مردم ناامید و مأیوس گردد و هیچ امیدی جز به درگاه خدا نداشته باشد».(۱۱) او به نقطهای از ایمان و توکل باید برسد که بداند همه قدرتها و علل جهان تحت اراده و قدرت الهی قرار دارند.پس از خدا بخواهد که اسباب و علل مادی و معنوی جهان را جهت صلاح و منفعت او قرار دهد.
۵ – دعا باید در کنار تلاش و تدبیر باشد.پیامبر اکرم(ص) فرمود: «الداعی بلا عمل کالرامی بلا وتر؛ کسی که دعا میکند و به دنبال آن تلاش و عمل نمیکند، مانند آن است که بی چله کمان تیر میاندازد».(۱۲)دعا نمیتواند جای تلاش و برنامه ریزی در زندگی را بگیرد، بلکه مکمل آن میتواند باشد.
۶ – دعا باید با حالت تضرع و دلی شکسته باشد.امام صادق(علیه السلام) فرمود: «هرگاه دلتان شکست، دعا کنید، زیرا دل تا پاک و خالص نشود، شکسته نمیشود».(۱۳)
۷ – مکان دعا در استجابت تأثیر دارد، مثلاً دعا در حرم امامان (علیه السلام) مخصوصاً حرم امام حسین(علیه السلام) و کنار خانه خدا به خصوص مقام حضرت ابراهیم(علیه السلام) و کنار حجرالاسود.
۸ – زمان دعا: دعای پنهانی و در تاریکی شب زودتر به اجابت میرسد، مخصوصاً در قنوت یا سجده نماز «وتر» که بعد از خواندن هشت رکعت نماز شب و دو رکعت نماز شفع خوانده میشود.(۱۴)قرآن میفرماید: «پروردگار خود را به حالت تضرع و تذلل و در پنهانی و خفا بخوانید».دعا در شبهای ماه رمضان و رجب و دهه اول ذیالحجه و غیر آن دعا را به اجابت نزدیک میکند.
۹ – توسل به چهارده معصوم(علیه السلام) و آنها را بر پایه آیه شریفه «وابتغوا الیه الوسیله» وسیله و شفیع قرار دادن.
۱۰ – غسل توبه نماید، سپس با وضو چهار رکعت نماز بخواند در هر رکعت یک مرتبه سوره حمد و سه مرتبه توحید و یک مرتبه سوره «الناس» و یک مرتبه «فلق» را بخوانید. بعد از نماز هفتاد مرتبه استغفرالله ربی و اتوب الیه و بعد از هفت مرتبه «لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم» سپس بگویید: یا عزیز یا غفار اغفرلی ذنوبی و ذنوب جمیع المؤمنین و المؤمنات فانه لا یغفر الذنوب الا انت.»(۱۵)به این ترتیب شخص در جاده دعا قرار میگیرد و باید مراقب باشد تا راه دعا را درست بپیماید، و به بیراهه نرود. نشانی راه دعا را ذکر خواهیم کرد.
موانع استجابت دعا:
امام علی(علیه السلام) میفرماید: -المعصیه تمنع الاجابه؛(۱۶) گناه مانع اجابت دعا است».
گناهان سه نوع تأثیر منفی در دعا میگذارند:
۱ – لذت دعا و مناجات را سلب میکنند.
انسان دعا میکند، اما لذت نمیبرد و رقت قلب پیدا نمیکند.
۲ – مانع استجابت دعا میشوند.
۳ – توفیق دعا کردن یا شرکت نمودن در مجالس دعا را از انسان سلب میکنند.
برخی از گناهان در عدم اجابت دعا تأثیر بیشتر دارند که در ذیل به نمونهای از آنها اشاره میکنیم.
امام سجاد(علیه السلام) فرمود: «گناهانی که دعا را بازمیگرداند و مانع استجابت میشوند، عبارتند از: بددلی و سوءظن به مؤمنان و کارهای آنان؛ طینت و درونی ناپاک داشتن؛ نفاق و دورویی با برادران و خواهران ایمانی؛ عدم اطمینان به اجابت دعا؛ تأخیر نمازهای واجب (و نخواندن آن در اول وقت فضیلت) آن که وقت آن بگذرد؛ بدزبانی و فحاشی و اهانت کردن؛ نزدیک نشدن به خدا به وسیله صدقه و کارهای نیک». (۱۷)نیز فرمود: «از جمله گناهانی که مانع استجابت دعا میگردد، نافرمانی و رنجاندن خاطر پدر و مادر است».(۱۸)در برخی از روایات، بداخلاقی سبب باز گرداندن دعا معرفی شده است.
علل عدم اجابت دعاها از دیدگاه امیرالمؤمنین(علیه السلام):مردی به حضرت عرض کرد: خداوند میفرماید: «ادعونی استجب لکم» پس چرا ما دعا میکنیم، ولی اجابت نمیشود، حضرت فرمود: چون دلهای شما در هشت مورد خیانت و بی وفایی کرد:
۱ – خدا را شناختید، ولی حقش را آن گونه که بر شما واجب بود، ادا نکردید. از این رو آن معرفت به کار شما نیامد.
۲ – به پیامبر خدا ایمان آوردید، ولی در عمل با سنت و روش او مخالفت کردید، پس ثمره ایمان شما چه شد؟
۳ – کتاب خدا (قرآن) را خواندید، ولی در عمل با آن مخالفت کردید.۴ – گفتید ما از آتش دوزخ میترسیم، ولی در همه حالات به واسطه گناهان خود به سوی جهنم میروید.
۵ – گفتید ما به بهشت تمایل و رغبت داریم، ولی کارهایی انجام میدهید که شما را از بهشت دور میسازد.
۶ – نعمتهای خدا را استفاده میکنید، ولی شکر و سپاس گزاری نمیکند.
۷ – خداوند فرمود: شیطان دشمن شما است، شما نیز او را دشمن گیرید.(۱۹) شما به زبان او را لعن میکنید، ولی در عمل با او دوستی مینمایید و از او اطاعت میکنید.
۸ – عیبهای مردم را برابر دیدگانتان قرار دادید و عیبهای خود را پشت سرانداختید، در نتیجه کسی را ملامت میکنید که خود به ملامت سزاوارتر از او هستید.با این وضع چه دعایی از شما مستجاب گردد، در صورتی که شما راهها و درهای دعا را به روی خود بستهاید؟!«پس تقوا پیشه کنید؛ کارهایتان را اصلاح کنید؛ امر به معروف و نهی از منکر کنید تا خدا دعایتان را مستجاب کند.(۲۰)
راه دعا از نظر امام صادق (علیه السلام):
شخصی خدمت امام صادق(علیه السلام) عرض کرد: دو آیه در قرآن است که تأویل و معنای آن را نمیدانم. یکی «ادعونی استجب لکم» است، که ما هر چه دعا میکنیم، اجابت نمیشود. حضرت فرمود: «من سر عدم اجابت دعایتان را به شما میگویم. اگر تو خدا را در آن چه دستور فرموده اطاعت کنی و آن گاه او را بخوانی، دعایت را اجابت میکند، ولی تو با (دستورهای) او مخالفت کرده، نافرمانیاش میکنی. او نیز اجابت نمیکند. با این حال، اگر خدا را از راهش بخوانی – اگر چه گناهکار باشی – خدا دعایت را مستجاب میکند».آن شخص پرسید: راه دعا چیست؟ فرمود: «نماز (۲۱) که خواندی، ابتدا تمجید کرده، او را به بزرگی میستایی و به هر نحو که میتوانی، حمد و ستایش میکنی، سپس بر پیامبر(ص) و آلش درود میفرستی و به تبلیغ رسالتش گواهی میدهی، و بر ائمه هدی سلام میدهی، آن گاه نعمتهای خدا را بر خود میشماری و او را به خاطر آنها ستایش و شکر میکنی. بعد به گناهان خود یکایک اعتراف میکنی و هر کدام را که به یادداری، اقرار مینمایی. هر کدام را به خاطر نداری، به طور سربسته به زبان میآوری و از همه گناهان به درگاه خدا توبه میکنی و تصمیم میگیری که دیگر گناه نکنی و از روی پشیمانی و صدق نیت و خلوص، و در بیم و امید از آنها استغفار و طلب آمرزش میکنی، سپس میگویی: اللهم انی أعتذر الیک من ذنوبی و استغفرک و أتوب الیک فأعنی علی طاعتک و وفّقنی لما اوجبت علیّ من کل ما یرضیک فانی لم أر أحداً بلغ شیئاً من طاعتک الا بنعمتک علیه قبل طاعتک، فأنعم علیّ بنعمه أنال به رضوانک و الجنهَ. بعد از رعایت این مراتب، حاجت خود را بخواه، که امیدوارم خدا ناامیدت نکند و حاجتت را برآورد.(۲۲)
چند تذکر:
۱ – گاهی با وجود تمام شرایط دعا، دعا مستجاب نمیشود، چون به مصلحت ما نیست، یعنی چیزی را طلب میکنیم که به سود ما نیست، اگر چه میپنداریم به نفع ما است.(۲۳)
۲ – گاهی دعا مستجاب میشود، ولی از روی مصالحی تحقق عملی آن به تأخیر میافتد، حتی ممکن است تا بیست سال طول بکشد تا محقق گردد.
۳ – در روایت است خداوند وقتی بنده‌ای را دوست داشته باشد، اجابت دعای او را به تأخیر میاندازد تا بندهاش با او راز گوید.از این رو مؤمنان ثابت قدم هیچ گاه از تکرار دعا مأیوس نمیشوند، بلکه میگویند:دسـت از طلب نـدارم تا کـام من برآید یا جان رسد به جانان یا جان ز تن درآید.
