مقدمه
قرآن کریم، رساترین پیام الهى براى بشریت است که مهمترین هدف آن، هدایت انسان به سمت فلاح و رستگارى است. از آنجا که انسان سالم در انجام وظایف خود و رسیدن به رستگارى موفقیت بیشترى دارد، اسلام بر حفظ سلامتى بدن و عدم تحمیل وظایف بیش از حد توان بر خود تاکید مىکند.
پیشینه پزشکى در اسلام
پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) با تاکید بر این که عقل سلیم، نیازمند جسم سلیم است در کنار سایر علوم، علم طب را نیز براى دستیابى به تندرستى بدن‌ها محترم شمرد، و بر این پایه بود که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) بیماران را براى درمان حتى نزد پزشکانى مى‌فرستاد که هنوز به اسلام نگرویده بودند. و به دانش پزشکى گذشتگان از هر مرام و نژاد ارج مى‌نهاد و مؤمنان را بر آن مى‌داشت که طب را نیز چون سایر تخصص‌ها در هر کجا و نزد هر کس که باشد بیابند و بر آن دست یازند.[۱] و از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل است که «تداووا فان الذى انزل الداء انزل الدواء» به مداواى خویش پردازید که هر که دردى داد، درمان نیز داد.[۲]
روش و سیره پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) باعث ایجاد تمدن عظیمى توسط اعراب و ملت‌هاى مسلمان شد و چشم جهانیان را خیره ساخت به گونه‌اى که رشد علوم پزشکى در جهان اسلام، چنان اوج گرفت که «پى یر روسو» در تاریخ علم خود مى‌نویسد: «یکى از پادشاهان اروپا(منطقه باستیل) هنگامى که بیمار شد، براى معالجه به نزد دشمنان خود یعنى مسلمانان به شهر قرطبه آمد».[۳]
در کشورهاى اسلامى، بیمارستان‌هاى متعدد و پیشرفته بنا نهاده شد به صورتى که در روزگار قدیم، در حدود هشتاد بیمارستان در کشورهای‌اسلامى به پا شده بود که بعضى از آنها، قرن‌ها تمام بیماران را به صورت رایگان معالجه می‌کردند و بزرگترین بیمارستان قرون وسطى در مصر ساخته شد که براى بیماران مختلف بخش‌هاى جداگانه داشت و در شهرهاى بزرگ براى مراقبت از بیماران روانى، تیمارستان‌ها ساخته و حتى اولین مدرسه پزشکى را در اروپا(سالیدین ایتالیا) مسلمانان ایجاد نمودند.[۴] و پزشکان صاحب نامى همچون زکریاى رازى، ابوریحان بیرونى، و ابو على سینا آثار جاویدانى به جهان عرضه نمودند که تاکنون در مراکز علمى بزرگ دنیا مورد استفاده قرار مى‌گیرند. راز توجه مسلمانان به علوم مختلف همچون پزشکى را باید در پیام‌هاى قرآن کریم و مفسران آن یعنى پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت پیامبر جستجو کرد. در کنار دعوت عمومى آیات قرآن به دانش و تعمق و تفکر درپدیده‌هاى طبیعت، موارد خاصى نیز وجود دارد که انسان را به تعلیم و تعلّم در شاخه‌هاى علوم پزشکى هدایت مىکند.[۵] شایداز همین روى بوده است که در حوزه‌هاى علمیه علم طب، همچون سایر رشته‌هاى علوم تدریس می‌شده است.
قرآن و بهداشت
و از آنجا که انسان موجودى دو بعدی(مادى و معنوی) است، قرآن کریم نیز به هر دو بعد نظر دارد و می‌خواهد جسم و جان هر دو را شفا دهد.
آیات مرتبط با پزشکى و بهداشت روح و روان را می‌توان در دو دسته جداگانه مطرح نمود:
الف ـ بهداشت روانی
در متن تعالیم اسلامى، روش‌هایى براى مقابله با ناکامی‌ها و سازگارى با سختی‌ها ذکر شده که آنها را در سه بخش «روش‌هاى شناختی» «روش‌هاى رفتاری» و«روش‌هاى عاطفی» مورد بررسى قرار می‌دهیم.
۱ـ روش‌هاى شناختی
در این روش‌ها که بر شناخت‌هاى فرد نسبت به جهان و زندگى فردى و اجتماعى تأکید می‌شود، فرد با استفاده از شناخت‌ها در صدد مقابله با تنیدگی‌ها بر می‌آید و به کمک توانایى فکرى و ذهنى خود، با مشکل برخورد می‌کند. از جمله روش‌هاى شناختى می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
ایمان به خدا: ایمان به خدا باعث می‌شود که فرد متکى بر موجودى شود که علم، قدرت و خیرخواهى بی‌نهایت دارد، و لذا ترس و دلهره و اضطراب و تزلزل در فرد ایجاد نمی‌شود و احساس بی‌نیازى و آرامش به او دست می‌دهد. «هو الذى انزل السکینه فى قلوب المؤمنین… او(خدا) کسى است که آرامش را در دلهاى مؤمنان نازل کرد…»فتح/ ۴
بینش فرد نسبت به وقوع سختی‌ها و مشکلات: در تعالیم اسلامى تأکید شده که طبیعت زندگى، آمیخته با سختی‌هاست. «لقد خلقنا الانسان فى کبد؛ ما انسان را در رنج آفریدیم(زندگى او پر از رنجهاست) »./ بلد/ ۴ بدین‌ترتیب اگر انسان وقوع سختی‌ها را اجتناب‌ناپذیر بداند، خود را براى مقابله با آنها آماده می‌کند.
توکل به خدا: توکل به خدا، پشتیبان قدرتمندى براى انسان در حل مشکلات است، آنان که توکل کرده‌اند ناامید نشده و از انجام تکالیف نمانده‌اند و نگران آینده نیستند: چون در هر صورت، به وظیفه عمل می‌کنند. «…و من یتوکل على الله فهو حسبه… و هر کس بر خدا توکل کند، کفایت امرش می‌کند…طلاق/۳ »
اعتقاد به مقدرات الهی: چنین اعتقادى، از مراتب بالاى ایمان بوده و بر آن تأکید شده است، چرا که این اعتقاد، سازگارى فرد را با تبعات یک حادثه آسان‌تر خواهد کرد. «قل لن یصیبنا الا ما کتب الله لنا هو مولینا… بگو هیچ حادثه‌اى براى ما رخ نمی‌دهد، مگر آنچه خداوند براى ما نوشته و مقرر داشته است؛ او مولا (و سرپرست) ماست….توبه/۵۱ »
۲ـ روش‌هاى رفتاری
در روش‌هاى رفتارى، دستورات و توصیه‌هاى عملى، از جمله آداب برخورد و رفتار متقابل مورد نظر است. برخى از این روش‌ها عبارتند از:
صبر و خوشتن‌داری: تعالیم قرآنى، افراد را در شرایط تضادهاى اجتماعى و مشکلات، به صبر و عکس‌العمل منطقى دعوت می‌کند چرا که اگر فرد واکنش‌هاى عجولانه و حساب‌نشده‌اى نشان ندهد دچار استرس کمترى خواهد شد.
تفریحات سالم: مقتضاى فعالیت و کار مداوم، وارد آمدن فشار جسمى و روحى بر فرد است، و لذا باید تفریحات سالمى باشد که به فرد روحیه دهد و به او آرامش بخشد همانند مصاحبت و شوخى با دوستان، تا ورزش و مسافرت و…..
ازدواج و روابط خانوادگی: اسلام به ازدواج و روابط خانوادگى، بسیار اهمیت می‌دهد و از عزلت و گوشه‌گیرى نهى می‌کند که این خود، حکایت از تأثیر عمیق دینى، اجتماعى و روانى آن بر فرد است. «و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها... و از نشانه‌هاى او این که همسرانى از جنس خودتان براى شما آفرید تا در کنار آنان، آرامش یابید… روم / ۲۱»
حمایت اجتماعی: گستره حمایت اجتماعى در اسلام، از محدوده کوچک خانواده آغاز مى‌شود و خویشاوندان، همسایگان، شهروندان، و حتى به گونه‌اى کل جامعه بشرى را در بر می‌گیرد. «انما المؤمنون اخوه… مؤمنان برادر یکدیگر هستند… حجرات/۱۰ »
۳- روش‌هاى معنوی-عاطفی
در این روش‌ها، فرد نوعى ارتباط عاطفى با خدا و اولیاى دین برقرار می‌کند به گونه‌اى که این روابط انسان را در مواجهه با مشکلات و حل آنها یارى می‌رساند.
یاد خدا: یکى از امورى که به انسان آرامش مى‌بخشد، یاد خداست، «….اَلا بذکرالله تطمئن القلوب؛ آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرامش می‌یابد. رعد/۲۸ »، و این موضوع باعث ایجاد آرامش زودهنگام در روان و جسم فرد می‌شود، «…ثم تلین جلودهم و قلوبهم الى ذکرالله… سپس برون و درونشان نرم و متوجه ذکر خدا می‌شود… زمر/۲۳ »، و در مقابل دورى از یاد خدا، زندگى را دشوار می‌سازد، «و من اعرض عن ذکرى فان له معیشه ضنکا… و هر کس از یاد من روى گرداند، زندگی(سخت و) تنگى خواهد داشت… طه/۱۲۴»
دعا: یارى خواستن از قدرت بی‌نهایت خداوند، نوعى رابطه بین انسان و پروردگار برقرار می‌سازد، «امن یجیب المضطر اذا دعاه و یکشف السوء… یا کسى که دعاى مضطر را اجابت می‌کند و گرفتارى را بر طرف می‌سازد…..نمل/۶۲»
نماز: راز و نیاز با خدا با آداب مخصوص به صورت منظم می‌باشد، «و استعینوا بالصبر و الصلوه… از صبر و نماز یارى بجویید… بقره/۴۵ »
توسل: توسل به ائمه معصومین(علیهم‌السلام) و اولیاى خدا، برقرارى ارتباط با کسانى است که در نظام هستى قدرت تصرفى بیش از سایر انسانها دارند و داراى صفات والاى اخلاقى هستند. از همین روى فرد به نیرویى ماوراى طبیعى دلبسته می‌شود که به طور متقابل به فرد توجه و عنایت فراوان دارد، و لذا در این حالت، فرد احساس تنهایى و درماندگى نمی‌کند.[۶]
ب- بهداشت جسمانی
برخى از احکام دینى ذکر شده در قرآن کریم، داراى فواید پزشکى و بهداشتى نیز می‌باشد به گونه‌اى که رعایت آنها باعث جلوگیرى از بیماری‌ها می‌شود. و البته با پیشرفت علوم پزشکى مصالح و حکمت‌هاى آنها بیشتر آشکار خواهد شد. در این قسمت، به موارد زیر مى‌توان اشاره نمود[۷]:
دعوت به خوردن غذاهاى پاکیزه و پرهیز از غذاهاى مضر: قرآن کریم از طرفى انسان را به خوردن غذاهاى پاک و مفید توصیه مىکند و از طرف دیگر، او را نسبت به مصرف غذاهاى مضر باز مى‌دارد، و این دو دستور، سلامتى و بهداشت جسم انسان را تامین می‌کند، همان گونه که آرامش روانى و بهداشت اجتماعى انسانها را با قید حلال بودن تامین مىکند. «یا ایها الذین ءامنوا کلوا من طیبات ما رزقناکم… اى کسانی که ایمان آورده‌اید! از نعمت‌هاى پاکیزه‌اى که به شما روزى داده‌ایم بخورید… بقره/۱۷۲»، «و کلوا مما رزقکم الله حلالا طیباً… و از نعمت‌هاى حلال و پاکیزه‌اى که خداوند به شما روزى داده است، بخورید. مائده/۸۸»
حرمت خوردن چیزهاى پلید: اسلام، غذاهاى پلید و خبیث را حرام کرده است. «…و یحرم علیهم الخبائث… ناپاکی‌ها را بر شما حرام می‌کند… اعراف /۱۵۷»، خبائث به چیزهایى گفته می‌شود که پلید است، یعنى امور پست و فاسد و متعفن که تنفر آمیزند و طبع انسان آنها را نمی‌پسندد و از نظر پزشکى براى سلامت انسان ضرر دارد.
پرخورى و اسراف: پرخورى و اسراف در قرآن مورد نکوهش قرار گرفته است. «…کلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا یحب المسرفین. (از نعمت‌هاى الهی) بخورید و بیاشامید، ولى اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمی‌دارد. عراف/۳۱» و لذا اگر تغذیه از حالت اعتدال خارج شود، براى انسان ضرر دارد و سلامت جسمى او را به خطر مى‌اندازد.
ممنوعیت خوردن گوشت مردار و خون و گوشت خوک: «انما حرم علیکم المیته و الدم و لحم الخنزیر… خداوند، تنها(گوشت) مردار، خون، گوشت خوک و … را بر شما حرام کرده است… بقره/۱۷۳»
ممنوعیت نوشیدن شراب
«یا ایها الذین ءامنوا انما الخمر و المیسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون.
اى کسانى که ایمان آورده‌اید! شراب و قمار و بت‌ها و ازلام(نوعى بخت‌آزمایی)، پلید و از عمل شیطان است، از آنها دورى کنید تا رستگار شوید. مائده/۹۰»
