مدت یک قرن است که غرب، تحقیقات دامنه‌دار و عمیقى پیرامون روان‌شناسى کودک به انجام رسانده است که به واقع، نتایج چشمگیرى از آن پژوهش‌ها به دست آمده است؛ هر چند به بسیارى از پژوهش‌هاى آنان نمى توان به دیده اطمینان کامل نگریست. تا این زمان، همچنان پیروان ژان پیاژه(زیست شناس، فیلسوف و روان‌شناس سوئیسى، متوفاى ۱۹۸۰ م.)، اسکینر، باندورا، کلارک هال، اریکسون و هاینزوانر، با یکدیگر نسبت به عقاید استادان خود اختلاف عقیده دارند. جمعى کودک را بزرگسالى کوچک(به تعبیر آنان: مینیاتور بزرگسال) و بعضى او را کاملاً متمایز با بزرگسال تعریف مى‌کنند. عده‌اى او را متمایل به بدى، و برخى او را پاک سرشت مى‌دانند.
درباره تربیت، تغذیه، رشد، عادت‌ها و رفتارهاى کودک نیز نظریات متفاوت و متناقض بسیارى میان پژوهشگران وجود دارد که به واقع آدمى گاه در انتخاب نظریه درست میان آنان سرگردان مى‌شود. انبوه نتایج علمى که امروزیان بدان دست یافته‌اند در سایه آزمایش‌هاى سالیان متمادى، استفاده از فن‌آورى و استمداد از تجربیات گذشتگان است؛ با این حال پیوسته طرح‌ها و نظریات جدیدى به دست مى‌آید که گاه به طور کامل، ناقض نظریات گذشته است. اما در صدها سال پیش که هیچ یک از این زمینه‌ها و امکانات پژوهشى وجود نداشته است، از سوى حضرت محمد امین(صلى الله علیه و آله و سلم) نسبت به کودکان، گفتارها و رفتارهایى مشاهده شده است که امروزیان در ژرفاى آن درمانده شده‌اند و فهم عمیقى از آن به دست نیاورده اند. معجزه حضرت محمد امین(صلى الله علیه و آله و سلم) تنها آیات قرآن نبود. گفتار و رفتارش، همه معجزه بود. چه آن که معجزه پدیده‌اى است که بشر از ارائه نمونه آن ناتوان باشد.
در عقاید امروزیان متمدن و متفکر(۱) چنین آمده است که: اگر کودکان، وحشى و پرخاشگرند باید آنان را رام و مطیع گردانید. زیرا آنان ماهیت حیوانى دارند و غرایز نقش اساسى در انگیزش رفتارشان دارد.(۲)
این در حالى است که ما بارها این جمله را از سخنان رسول اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) شنیده یا خوانده‌ایم که: پنج چیز است که تا آستان مرگ، آنها را ترک نمى کنم؛ یکى از آنها سلام کردن به کودکان است.(۳)
به راستى، ژرفاى مفهوم این جمله را کدام متفکّر روان‌شناس درک مى‌کند؟ در افکار خردسالان چه مى‌گذرد که حضرت امام صادق(علیه السلام) در پى نقل آنچه از رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) فرا گرفته، مى‌فرماید: احبّوا الصبیان و ارحموهم و اذا وعدتموهم ففولهم فانهم لایرون الاّ انکم ترزقونهم؛ به کودکان محبت بورزید و مورد شفقتشان قرار دهید و هرگاه به آنان وعده‌اى دادید، وفا کنید. زیرا آنها شما را روزى‌دهنده خود مى‌دانند.(۴) در این رفتار رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) چه حکمتى نهفته بوده است که همه روزه که صبحگاه از خواب بر مى‌خاست، دست محبّت به سر فرزندان خود مى‌کشید!(۵)
در این نوشتار به طور گزیده به تشریح پاره‌اى از گفتارها و رفتارهاى حضرت محمد(صلى الله علیه و آله و سلم) درباره کودکان مى‌پردازیم.
نامطمئن بودن نظریات رایج کنونى و سرمشق بودن رفتار پیامبر(صلى الله علیه و آله و سلم) براى ماـ به تصریح آیه قرآن ـ(۶) ما را بر آن مى‌دارد که به فرموده‌ها و کردار حضرت رسول اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) عمیق‌تر بنگریم و به واقع اعتقاد داشته باشیم که آنچه او به جاى آورده ـ به فرض درستى روایت ـ فراتر از اکتشافات علمى امروزیان است. کوچکترین عمل او در پى ارائه معیارى است که براى معاصران وى ناشناخته ماند و برخى تا این زمان نیز ناشناخته باقى مانده است. از آن نمونه، در جمله‌اى ساده از آن بزرگوار مى‌خوانیم:
«اکرموا اولادکم و احسنوا آدابکم؛(۷) فرزندانتان را گرامى بدارید و با آداب و روش پسندیده با آنان رفتار کنید».
در نظر سطحى، این فرموده تنها سفارش به احترام کودکان و رفتار صحیح با آنان است. امّا این که چه رفتارى در شأن کودک نیست تا از آن پرهیز شود، و چه روشى نادرست است تا نسبت به وى انجام نگیرد جاى گفتگو است. آیا والدین و مربیان براى یافتن پاسخ صحیح این دو پرسش، خود نباید پیشتر پیرامون تربیت کودک آگاهى هایى به دست آورند؟ پدر و مادرى که با آداب و روش صحیح زندگى ناآشنایند چگونه مى‌توانند فرزندشان را با آداب درست تربیت کنند؟! آیا بوسیدن کودکان ـ دختر یا پسرـ تا چه سنى روا است؟ آیا بلند شدن در برابر بچه‌هاى کم سنّ بجا است یا نابجا؟ آیا تنبیه و کتک آنان تا چه میزان سفارش مى‌شود؟ تفاوت گذارى میان آنان تا چه اندازه صحیح یا ناصحیح است؟ بازى کودک و «بازى با کودک» چه لزوم و فایده‌اى دارد؟
بنابراین، سفارش به گرامیداشت کودک، تأکید بر تأسیس بنیادى است که به خانواده‌ها آموزش دهد چگونه با فرزندانشان رفتار کنند. خانواده و مجالس خانوادگى، آموزش و پرورش، صدا و سیما و مراکز فرهنگى، هر یک بنیادى است که باید بدین مهم توجه کند.
از طرف دیگر باید مشخص شود که بى احترامى به کودک و ترک آموزش وى چه پیامدهایى دارد! اگر اطرافیانش با آداب و روش درست با او برخورد نکنند چه پیش خواهد آمد؟ کودک در هر حال بزرگ خواهد شد. اگر او در بزرگسالى دریابد که بسیارى از رفتارهاى بزرگسالان با وى در کودکى، ناصحیح بوده است، نسبت به آنان چگونه خواهد اندیشید؟ آیا والدین چنین کودکى اکنون در بزرگسالى این کودک مى‌توانند امیدوار باشند که وى آراى امروز آنان را بپذیرد و بدان عمل کند؟ چگونه بسیارى از والدین بدین امر توجه ندارند که یکى از علت‌هاى تمرّد نوجوانان و جوانان، پى بردن آنان به اشتباه روش پدر و مادر در کودکى ایشان است!
به هر تحلیل، توجه رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) به دنیاى کودکان را در چندین جنبه مى‌توان جستجو کرد:
-
کوشش براى تولّد فرزندان سالم
بر خلاف عقیده بسیارى از نظریه پردازان که تربیت کودک را از شش ماهگى یا دو سالگى به بعد نتیجه بخش مى‌دانند، تعالیم رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) زمانى پیشتر از این را در تربیت کودک مؤثر یاد مى‌کند. نوزاد، بیشتر صفات خوب و بد را از طریق ژن از پدر و مادر به ارث مى‌برد. بنابراین، تربیت او نه از دوران حمل که پیش از ازدواج آغاز مى‌شود. دختر و پسرى که پیش از ازدواج به اصول اخلاقى و دینى پایبند نباشند، بسیار دشوار مى‌توان امید داشت که فرزند آنان درستکار تربیت شود. البته سهم محیط تربیتى و عوامل و استثنائات روزگار را نادیده نمى انگاریم.
اگر تربیت کودک از شش ماهگى یا دو سالگى آغاز مى‌شود، این دستور رسول اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) چه مفهومى مى‌یابد که مى‌فرماید: هر کس صاحب فرزندى شد، در گوش راست کودکش اذان و در گوش چپ او اقامه بگوید تا از شرّ شیطان در امان باشد. امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى‌فرماید: زمانى که دو پسرم حسن و حسین(علیهماالسلام) تولد یافتند، آن حضرت همین عمل را انجام داد و دستور فرمود تا در گوش آنها سوره حمد و آیه الکرسى و آیه‌هاى سوره حشر و سوره اخلاص و ناس و فلق را بخوانند.(۸)
اگر کودک دو ماهه، استعداد تربیت و پذیرش ندارد و مشاهدات و شنیده‌هاى او در درونش تأثیر نمى‌نهد، به چه سبب رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) مى‌فرماید: هرگز مبادا که کودکى در گهواره نظاره‌گر رفتار زناشویى زن و مرد باشد.(۹) اگر در چنین موقعیت، صداى زن و مرد را بشنود، به راه رستگارى(و پاکى و خیر) قدم نمى نهد.(۱۰)
به راستى، آیا سلامتى مادر در دوران حمل، تغذیه، ترس و نگرانى‌ها و نیز اعتیاد وى بر سلامتى روحى نوزاد اثر نمى گذارد؟! آنگاه چگونه مى‌توان نوزاد ناسالم را درست تربیت کرد؟!
امام باقر(علیه السلام) مى‌فرماید: در عصر رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) مردى از انصار [در مدینه [به آن حضرت شکایت کرد که: همسرم، دختر عموى من است و خانواده و اجداد ما، همه سفیدپوست هستیم و اینک او، فرزندى به دنیا آورده که سیاه‌پوست و شبیهِ سیاهان حبشى است.
رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) اندکى تأمّل کرد و سپس از زن توضیح خواست. زن به پاکى خود سوگند یاد کرد. پیامبر فرمود: بین هر انسان تا حضرت آدم(علیه السلام)، ۹۹ عِرقْ(پیوند، ژن، ریشه) وجود دارد که در ساختمان فرزند فعالیت مى‌کنند… فرزند، شبیه یکى از آنها مى‌شود… این نوزادِ سیاه‌پوست، شبیه یکى از اجداد دور شماست. کودک را بگیر که فرزند خود تو است.۱۱
هنگامى که نوزاد رنگ پوست خود را به وسیله ژن از اجدادش به ارث ببرد، آیا صفات خوب یا بد به همین وسیله از آنان به وى سرایت نمى کند؟!
آن حضرت در همین باره فرموده است: اُنظر فى اىّ شىء تضع ولدک فانّ العرق دسّاس؛۱۲ خوب بنگر که نطفه خود را در چه جایگاهى جاى مى‌دهى. زیرا ریشه‌ها [و ژن آدمى] به طور پنهان تأثیرگذار است. [و از طریق آن، اخلاق اجداد به فرزندان منتقل مى‌شود.]
نیز در جاى دیگر فرمود: الشّقىّ شقىّ فى بطن اُمّه و السّعید سعیدٌ فى بطن اُمّه؛ ۱۳ بدبخت در شکم مادر بدبخت مى‌شود و سعادتمند، در شکم مادر چنین مى‌شود.
در روایتى دیگر آن حضرت به نقش برادر(دایى فرزندان) در تربیت فرزند اشاره مى‌کند و مى‌فرماید: اِختاروا لنطفکم فانّ الخال احد الضجیعین؛۱۴ همسر [شایسته] براى نطفه‌هاى خود انتخاب کنید. زیرا دایى، یکى از دو ستون(مهم تشکیل دهنده) نوزادتان است.
و نیز فرموده است: از ازدواج با زنان زیبارویى که در خانواده بد پرورش یافته اند، بپرهیزید.(۱۵)
-
توجه به سلامت جسمى و روحى مادر
فرزندان ما ـ به ویژه دختران ـ بیشتر اوقات خود را در کنار مادر سپرى مى‌کنند و از تعلیمات او چیزها مى‌آموزند. بر این اساس، آنان که دغدغه تربیت فرزند دارند نخست باید به تربیت همسر بپردازند. دختران و زنان نیز تأثیرپذیرتر از پسران و مردان اند. بنابراین در آستانه زندگى، مرد باید مهمترین همت خود را آموزش و تربیت همسرش قرار دهد. زمانى که مادر خانواده درست آموزش ببیند و تربیت شود، تربیت فرزندان او با سهولت انجام مى‌پذیرد. چنان که اگر مادر نکوهیده خوى باشد، تربیت فرزند خیلى دشوار است. زیرا او اوّلین آموزگار کودک شماست.
رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) در این باره فرموده است: «ایاکم و تزویج الحمقاء، فانّ صحبتها بلاء و ولدها ضیاع؛۱۶از ازدواج با زنان کودن بپرهیزید که همنشینى آنها [نوعى [بلا و فرزندشان تباه است».
پس از انتخاب همسر شایسته و توجه به آموزش و تربیت او، مهمترین وظیفه، ایجاد محیط روانى سالم در خانه است. این نخستین ابزار هر طرح تربیتى موفق است. هر که دلسوز فرزند خود است پیش از هر کار باید بکوشد تا حدّ امکان فضاى خانه آکنده از آرامش و مهرورزى شود. تا زمانى که کودک شما خود را در چنین فضایى نبیند زمینه‌اى براى شکوفایى استعدادهاى خود نمى یابد و بیشتر توان او صرف مبارزه با ترس و اضطراب‌ها و مقابله با عوامل رنج آور زندگى مى‌گردد. هر چه محیط آنان صمیمى‌تر و درس‌آموزتر و روان ایشان مطمئن‌تر و بی‌هراس‌تر باشد، آموزش و تربیت آنها هموارتر و آموختن هایشان از محیط بیشتر و پایدارتر است.
حضرت محمد(صلى الله علیه و آله و سلم) در این باره فرموده است: «حقّ الولد على والده… ان یسفره اُمَّهُ…؛۱۷
حق فرزند بر پدر این است که(پدر) مادر را احترام کند».
زمانى که فرزند، مادر را در نگاه پدر محترم ببیند، احساس امنیت و آرامش مى‌کنند. مادرى که در خانه از احترام پدر محروم باشد، نخواهد توانست نقش مادرى خود را به درستى ایفا نماید.
-
پیشگیرى بهتر از درمان
اصل نامبرده در روان‌شناسى تربیتى، جایگاهى ویژه دارد و کوشش مى‌شود تا پیش از پدید آمدن ناهنجارى‌هاى رفتارى، عوامل پدیدآورنده آن شناسایى و پیشگیرى شود.
از طرفى امروزه والدین، از بسیارى از رفتارهاى فرزندان خود ناخشنودند و امید دارند که کسى از راه برسد و فرزندشان را به حقوق والدین آشنا کند، حال آن که گاه کوتاهى خود والدین سبب بروز چنین مشکلى است. زیرا در تربیت و پرورش آنان، سهل انگارى نموده اند. رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) در همین باره فرموده است: «رحم الله من اعان ولده على برّه؛۱۸ خداى رحمت کند کسى که فرزند خود را به نیک رفتارى کمک کند».
از آن حضرت پرسیدند، چگونه؟ فرمود: آنچه کودک در توان داشته و انجام داده، از او بپذیرند. آنچه انجام آن در توانش نیست، از او نخواهند. او را به گناه و طغیان وادار نسازند. به او دروغ نگویند. رفتار نابخردانه(نسبت به وى و در مقابل او) انجام ندهند.
به واقع هر یک از ما دوست داریم فرزندانمان نسبت به ما چگونه رفتار کنند؟ با خود بیندیشیم که اگر ما خویشتن را براى نیل بدین منظور کمک نکنیم، دیگران چگونه و تا چه میزان خواهند توانست ما را در این هدف مدد رسانند! پس همان بهتر که فهرست همه انتظاراتمان را نسبت به فرزندانمان یاد داشت کنیم و آن گاه بیندیشیم که براى موفقیت فرزند در این برنامه، خود ما چه وظایفى بر عهده داریم.
چندى پیش، دوستى از فرزندانش سخت گله‌مند بود که آنها بیشتر اوقات روزانه یشان را به تماشاى تلویزیون مى‌گذرانند. به وى گفتم: کمى به جاى گله از آنها خود را نکوهش کن. چون غیبت طولانى شما و همسرت از محیط خانه، سبب دلتنگى آنها را فراهم مى‌آورد. آنها براى رفع این دلتنگى به تماشاى تلویزیون پناه مى‌آورند و زمانى که بدین روش عادت کردند، دیگر در وقت حضور شما نیز نمى توانند از عادات خود دور شوند.
-
درمان روحى با اعطاى شخصیت
احساس ضعف شخصیت، نه فقط بزرگسالان را رنج مى‌دهد و به ناهنجارى رفتارى وا مى‌دارد، کودکان را نیز دچار مشکل مى‌کند. بعضى مى‌پندارند چون کودک پیکرى کوچک‌تر از بزرگسالان دارد، شخصیت خود را هم کوچک مى‌پندارد؛ حال آنکه چنین نیست و چه بسا بى توجهى به شخصیت کودکان زیانبارتر از بى توجهى به شخصیت بزرگسالان باشد. زیرا احساس ضعف شخصیت در کودکى سبب بروز رفتارهاى ناصواب و ویرانگر در بزرگسالى است. به همین سبب است که امام هادى(علیه السلام) فرموده است: از شرّ آن که خود را حقیر و بى مقدار بپندارد، در امان مباش.۱۹
از رفتارهاى متداول حضرت رسول اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) در مقابل فرزندش فاطمه(علیهاالسلام) و نیز نوه‌هاى عزیزش امام حسن و امام حسین(علیهماالسلام)، احترام وصف نشدنى و برخاستن در مقابل آنان است. شیعه و سنى نقل نموده‌اند که آن جناب پیوسته با حضور دختر خردسالش، تمام قامت در برابرش مى‌ایستاد و احترامش مى‌کرد.۲۰
گاه به احترام و نیز مراعات خردسالى نوادگانش، سجده نماز را طولانى مى‌ساخت یا براى بر آوردن حاجت آنان، نماز را با سرعت به پایان مى‌برد. هر روز صبح بر سر فرزندان و نوادگانش دست نوازش مى‌کشید و مهربانى و عطوفت نسبت به کودکان، خوى همیشگى آن حضرت بود.۲۱
با این همه، در بزرگداشت شخصیت کودکان باید همواره توجه داشت که این امر براى ارضاى حسّ شخصیت‌طلبى آنان است. بدین سبب باید در انجام آن به شیوه‌اى گام برداشت که زمینه غرور و نازپرورى کودکان فراهم نشود و این امر زمانى است که ما همه شیوه‌هاى تربیتى را همگام عمل کنیم؛ چنان که رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) عمل مى‌کرد.
-
توجه به بهداشت روانى کودکان
در مباحث روان‌شناسى عمومى، در بخش «یادگیرى، حافظه و فراموشى» به عوامل تأثیرگذار بر رشد بدن و حافظه پرداخته مى‌شود و یادآورى مى‌کنند که یکى از مهمترین عوامل اختلال در حواس و حافظه کودکان و مانع جدّى از رشد استعدادهاى آنان، و بلکه عامل عقب ماندگى ذهنى، محرومیت از بهداشت روانى است. کودک به هر علت آرامش روان خود را از دست دهد، بخشى از فعالیت‌هاى مغز وى که تنظیم کننده رشد ذهنى اوست مختل و آینده وى دچار مخاطره مى‌شود. مشکلات خانوادگى، فقر، بد رفتارى والدین با یکدیگر و با فرزندان، خشونت، تأکید بى اندازه بر رعایت نظم و مقررات و ترس‌هاى موهوم، همه عواملى است که روان کودک را نابسامان مى‌نماید.
اگر رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) هر صبحگاه که از خواب بر مى‌خیزد و دست نوازش بر سر فرزندان و نوادگانش مى‌کشد، این رفتار از هر هدیه براى کودک مناسب‌تر است و ما به درستى نمى توانیم تأثیر عمیق این رفتار ساده را لمس کنیم. کودکى که در آغاز صبح از چنین نوازشى بهره‌مند شود احساس آرامش، امنیت، پذیرفتگى، امید و شادى مى‌کند. اطمینان مى‌یابد که وجودش در خانه زاید نیست. جایگاهش نزد والدین شناخته شده و محفوظ و مورد توجه است.
روان‌شناسان معتقدند بهره‌مندى از محبت والدین در ماه‌هاى آغاز طفولیت و آغاز هر روز، از مهمترین عوامل تأثیرگذار بر تأمین بهداشت روانى کودک است. کودکى که از مهر و محبت مادر و پدر برخوردار است، نگرش مطلوبى نسبت به خود مى‌یابد و روابط سالم‌تر و پذیرفته ترى با دیگران برقرار مى‌کند.۲۲ و ترس‌هاى موهوم و بى پایه را که مانع شکوفایى استعدادهاى او ست، از وى دور مى‌سازد.
-
مهرورزى، مهمترین ابزار تربیت
زمانى که آهن، نرم و گداخته شود، به هر صورت که بخواهیم شکل مى‌پذیرد. «مهرورزى» به افرادـ به ویژه کودکان ـ همان حرارتى است که افراد را نرم، تسلیم و گوش به فرمان مى‌سازد.
تربیت، نوعى کوشش براى نفوذ در ناخودآگاه افراد است. رنج و اندوه‌ها، آرزوها، شکست‌ها و گفته‌هاى ناگفته پیوسته در ضمیر ناخودآگاه جاى مى‌گیرند. پیرامون این ضمیر، مأمورانى آماده به خدمت وجود دارند که مانع از نفوذ دیگران بدان مى‌شوند. از طرفى تا فردى به درون آن راه نیابد نمى تواند به اسرار آن پى ببرد و راه حلّى براى مشکل آن ارائه کند.
پدر و مادرى که ابزار نفوذ به ناخودآگاه فرزندان خود را نشناخته و شیوه ورود به آن را ندانند هیچ‌گاه نخواهند توانست ارتباط صمیمى با ایشان برقرار سازند؛ دردهایشان را بشناسند و درمان کند.
«مهرورزى به کودک»، از مهمترین ابزار نفوذ به ضمیر ناخودآگاه اوست. زمانى که فردى به کودک محبت و مهربانى مى‌کند، قلب او را در اختیار مى‌گیرد و آرام آرام مى‌تواند از رنج هایش آگاه شود و راه درمانش را شناسایى و دنبال نماید.
امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى‌فرماید: از همان کودکى، پیامبر خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) مرا از پدرم برگرفت و من شریک آب و نان او شدم و پیوسته مونس و همسخن وى بودم…. او مرا در کنار خود مى‌نشانید و بر سینه خویش جاى مى‌داد و در بسترش(کنار خود) مى‌خوابانید، به طورى که تنم را به تن خویش مى‌چسباند و بوى خوش خود را به مشامم مى‌رساند.۲۳
من پیوسته در پى او روان بودم، مانند بچه در پى مادر. هر روز براى من از اخلاق خود نمونه‌اى آشکار مى‌ساخت و مرا به پیروى از آن وامى داشت. در سال[چند روزى را [در غار حرا خلوت مى‌گزید. من او را مى‌دیدم و جز من کسى او را نمى دید….او مرا از کودکى در دامن خود پروراند و… هزینه زندگى مرا بر عهده گرفت. در هر صبح و شام یک نشست خصوصى با او داشتم که در آن احدى جز من و او شرکت نمى کرد. در این اوقات، من با او بودم و هر جا که او مى‌رفت و از هر درى که سخن مى‌گفت، من با او همراه و هماهنگ بودم.۲۴
نیز در همین باره مى‌نویسند: زمانى که رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) کودکان انصار را مى‌دید بر سر آنان دست مى‌کشید و به آنان سلام مى‌کرد و دعایشان مى‌فرمود.۲۵ روزى پیامبر(صلى الله علیه و آله و سلم) از راهى مى‌گذشت که کودکان بازى مى‌کردند. چون نگاهش به یکى از آنها افتاد نزد او نشست و پیشانى او را بوسید و به وى محبت نمود…و فرمود: روزى دیدم این کودک با فرزندم حسین بازى مى‌کند و خاک‌هاى زیر پاى حسین را برمى دارد و به صورت خود مى‌مالد. چون او از دوستان حسین است من هم او را دوست دارم.۲۶
گاه مى‌شد کودکى را نزد آن حضرت مى‌آوردند و او در دامن حضرت، خود را خیس مى‌کرد. اطرافیان با پرخاش به کودک مى‌کوشیدند از کار او جلوگیرى کنند و وى را از دامن رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) جدا سازند، که آن حضرت آنان را از این کار باز مى‌داشت و مى‌فرمود: با تندى از ادرار کردن کودک جلوگیرى نکنید. سپس کودک را به حال خود رها مى‌کرد تا حاجتش برآورده شود. آنگاه خود مى‌رفت و لباسش را تطهیر مى‌کرد.۲۷
روزى آن حضرت با گروهى از مردم نماز جماعت مى‌خواند. در هنگام سجده، حسین(علیه السلام) که کودکى خردسال بود، بر پشت رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) مى‌نشست و پاهایش را حرکت مى‌داد. وقتى پیامبر(صلى الله علیه و آله و سلم) سر از سجده بر مى‌داشت او را مى‌گرفت و کنار خود روى زمین مى‌گذاشت و در سجده دیگر این رفتار حسین(علیه السلام) و آن حضرت تکرار مى‌شد. فردى یهودى که شاهد این صحنه بود، پس از نماز به رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) گفت: با کودکان خود طورى رفتار مى‌کنید که ما هرگز رفتار نکرده ایم. حضرت فرمود: اگر شما به خدا و فرستاده او ایمان داشتید، با کودکان خود مهربان بودید.
آن مرد پس از مشاهده آن رفتار و شنیدن این سخن، مسلمان شد.۲۸
-
مفهوم دیگر بوسیدن
بزرگترى که کودکى را مى‌بوسد، بدین وسیله به او اظهار علاقه مى‌کند و به کودک احساس آرامش، امید و شادمانى دست مى‌دهد. با بوسه دیگران درمى یابد که هستند کسانى که به وى علاقمندند و خواهان اظهار محبت به اویند.
این عمل، نوعى اظهار علاقه غیرزبانى است. در جایى که زبان به هر علت از اظهار علاقه باز مى‌ایستد، لب این نقش را ایفا مى‌کند. شاید یکى از علت‌هایى که کودکان بیش از بزرگسالان از بوسه لذت مى‌برند، به همین سبب است که آنان را ـ به ویژه در سنین طفولیت ـ نمى‌توان چندان با اظهار علاقه‌هاى زبانى خشنود ساخت و علایق خود را به ایشان ثابت کرد و بدین وسیله بدان‌ها آرامش و امید بخشید.
آنان با بوسه والدین به علاقه ایشان به خود پى مى‌برند و چون خود را مورد علاقه کسى مى‌بینند آرام مى‌گیرند، پرخاش نمى کنند، فریاد نمى زنند و با دروغ و شیطنت نمى کوشند سبب جلب توجه والدین را فراهم آورند. آنها از این بوسه‌ها اطمینان مى‌یابند که محبوب پدر ومادرند و آنان از وجود ایشان ناخرسند نیستند. این اظهار علاقه وقتى در حضور دیگران باشد تأثیرگذارتر است.
افزون بر این همه، بوسه براى کودکان معناى حیات دارد، در سنین طفولیت بیش از حس بویایى، بینایى و شنوایى، حسّ چشایى و لامسه او فعالیت مى‌کند و مفهوم بودن خود را با این دو حس درک مى‌کند. بوسه‌ها براى کودک مفهومى بسیار لطیف‌تر و عمیق‌تر از آن دارد که ما مى‌پنداریم. هر بوسه براى او مفهوم و اثرى ویژه و تازه دارد و تکرار آن برایش تکرارى نیست. به همین میزان که بزرگسالان از بوسه بیش از اندازه دلتنگ مى‌شوند، خردسالان ـ به ویژه نوزادان ـ از آن خشنود مى‌گردند.
حال شاید تعجب انگیز باشد اگر بشنویم که رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) در این باره فرموده است: کسى که فرزند خود را ببوسد خداوند براى او یک حسنه [در قبال هر بوسه [مى نویسد.۲۹ بر پایه همین رهنمود است که امام صادق(علیه السلام) مى‌فرماید: فرزندان خود را بسیار ببوسید. زیرا به خاطر هر بار بوسیدن، خداوند درجه‌اى به شما عنایت خواهد کرد.۳۰
ابن عباس مى‌گوید: من نزد پیامبر(صلى الله علیه و آله و سلم) بودم. بر زانوى چپ خود، فرزندش ابراهیم قرار داشت و بر زانوى راست، حسین(علیه السلام) . آن حضرت هر دم گاه ابراهیم را مى‌بوسید، گاه حسین را.۳۱ نیز در روایت مى‌خوانیم: آن حضرت دخترش فاطمه علیهاالسلام را خیلى زیاد مى‌بوسید.۳۲ شب‌ها پیش از خوابیدن، او را مى‌بوسید و صورت خود را بر سینه دخترش مى‌نهاد و براى او دعا مى‌کرد.۳۳
نیز مى‌نویسند: روزى مردى نزد پیامبر خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) آمد و گفت: من ده فرزند دارم که تاکنون هیچ یک از ایشان را نبوسیده ام.(بر طبق روایتى دیگر گفت: تاکنون هیچ کودکى را نبوسیده ام) همین که او از نزد رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم دور شد، آن حضرت فرمود: این مرد از نظر من از دوزخیان است.۳۴
۸ . راهى براى ورود به دنیاى کودکان
برخی می پرسند: برای پرورش مذهبی و اخلاقی کودکان مان چه شیوه ای پیش گیریم؟ راستی چگونه می توان به دنیای کودکان نفوذ کرد؟ برای نیل بدین هدف، به ابزاری نیاز داریم که برخی بدین قراراست:
الف. همانند کودکان شوید.
آیا تا به حال از خود پرسیده‌اید که چرا بزرگسالان، به آسانی می توانند با بچه‌ها صمیمی شوند و بعضی در این کار، ناموفقند؟
زیرا یکی نمی‌تواند هنگام همراهی با بچه ها، از بزرگسالی خود اندکی گیرد و کودک شود. و برخی به آسانی مى‌توانند با حفظ شأن بزرگسالى، همچون یکى از کودکان، رفتار کودکانه کنند و با آنها صمیمى شوند.
کودکان خیلى زیرک‌تر از آن هستند که ما مى‌پنداریم.آنها تا کسى از جنس خودشان نشود او را به جمع خود راه نمى دهند، با وى صمیمى نمى شوند و رازهایشان را با او در میان نمى نهند. شاید در بیان همین راز است که رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) فرموده است: من کان عنده صبىّ فلیتصابِ له؛۳۵ هر کس کودکى نزد اوست، باید با وى کودکانه رفتار کند. شاید تعجب آور باشد اگر بشنوید که این روایت پایه تحقیقات چندین ساله مارگارت دونالدسون(پژوهشگر و روان‌شناس کودک) است. به اعتقاد وى: همه آنچه به پندار ما فراتر از قوّه درک کودک است [اگر به واقع درک آن براى وى محال نباشد] در صورتى که به شیوه و زبان خود کودک بیان شود، به طورى که برایش معنادار باشد، وى از عهده درک آن برخواهد آمد.۳۶
بارها رخ مى‌داد که رسول اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) کودکان را بر مرکب خود سوار مى‌کرد و لحظاتى با ایشان هم سخن مى‌شد. جابر بن عبدالله مى‌گوید: روزى نزد رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) رفتم، دیدم آن بزرگوار به زانو خم شده است و دو نوه اش حسن و حسین(علیهماالسلام) را بر دوش گرفته، در اتاق بر روى دست و پا راه مى‌رود و مى‌فرماید: وسیله سوارى شما، خوب مرکبى است و البته شما هم خوب سوارانى هستید.۳۷
مرحوم فیض کاشانى مى‌نویسد: هر زمان رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) از سفرى باز مى‌گشت و در راه به کودکان برمى خورد، لحظه‌اى درنگ مى‌کرد و به کسى از اطرافیان مى‌فرمود تا یکایک بچه‌ها را بلند کند و بر مرکب او بگذارد. بعضى را پشت سر خود و بعضى را جلو مى‌نهاد. هنگامى که بچه‌ها پس از عبور پیامبر(صلى الله علیه و آله و سلم) با هم خلوت مى‌کردند، این خاطره را براى یکدیگر نقل مى‌نمودند و برایشان جالب بود که آن حضرت، براى سوار کردن کودکان، به اصحابش دستور داده است.۳۸
ب. رازِ همبازى شدن با بچه‌ها
بچه‌هاى خردسال، مفهوم زندگى کردن و زنده بودن را به «بازى» مى‌شناسند. وقتى کسى آنها را از بازى کردن محروم کند، گویا از زندگى کردن، بازشان داشته است و شاید شدیدترین محرومیت براى آنان، همین باشد؛ چنان که امروزه بازى کردن اطفال را یکى از علایم سلامتى جسمى و روحى او برمى‌شمرند.
حضرت رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «دع ابنک یلعب سبع سنین؛۳۹ بگذار فرزندت تا هفت سال بازى کند».
این سفارش، حکایت از آن دارد که آن رسول برگزیده، بازى را نوعى ابزار سرگرمى و اتلاف عمر نمى‌داند. هفت سال نخست زندگى، دوره شناخت جهان پیرامون خود است. کودکان در این دوره گویا نه با یکدیگر، که با جهان و پدیده‌هاى اطراف خود، بازى مى‌کنند تا آنها را بشناسند، بیازمایند و بدانند که باید با پدیده‌ها، چگونه برخورد کرد. در همین دوره است که در پى بازى، حسّ بینایى و لامسه آنها بهتر به کار گرفته مى‌شود، ذهنشان قدرت ابتکار و روحشان اعتماد به نفس مى‌یابد.
بازى فرصتى براى متعادل کردن تمایلات عاطفى، آموزش جمعى و عامل تقویت روحیه جمعى است. آنها با بازى مى‌آموزند که چگونه با دیگران رابطه صحیح برقرار سازند، حقوق افراد را مراعات کنند و به فعالیت گروهى بپردازند.
زمانى که این دوره با روش صحیح به بازى سپرى شود و کودک توان نهفته در درون خود را در این دوره بروز داده و از بازى سیراب شده باشد، در بزرگسالى به انجام کارهاى ویژه دوره خردسالى نمى پردازد. رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) در همین باره مى‌فرماید: «عرامه الصبىّ فى صغره زیاده فى عقله فى کبره؛۴۰ جنب و جوش و ستیزه جویى کودک در دوران خردسالى، نمایانگر فزونى عقل و اندیشه او در بزرگسالى است».
زمانى که شما با کودک همبازى مى‌شوید گویا به وى تفهیم مى‌کنید که شما احساس کودکى اش را درک مى‌کنید و کارهاى کودکانه اش را بى مقدار و بیهوده نمى دانید. اگر شما با آنها همبازى نشوید و پیوسته به آنان تلقین کنید و هشدار دهید که رفتارهایشان همه بى فایده و جاهلانه است، نه فقط منزلت و جایگاه خود را در ذهن آنان از دست مى‌دهید، در ایشان این باور را تقویت مى‌کنید که وى فردى بیهوده گرا و بازیگوش است که ارزش خود و عمرش را نمى داند. باورِ این تلقین نه تنها آنان را از بازى متنفر نمى سازد، ایشان را ناخواسته به بیهوده گرایى سوق مى‌دهد. و به عکس، هر چه بیشتر در بازى آنان شرکت کنید با شما احساس تفاهم و صمیمیت بیشترى مى‌کنند.
مرحوم علامه مجلسى در ضمن نقل روایتى مى‌نویسد: پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) هر روز با نوه‌اش حسین(علیه السلام) بازى مى‌کرد.۴۱ روزى آن بزرگوار به مهمانى دعوت شده بود و عده‌اى در راه با ایشان همراه شدند. ناگهان حسن(علیه السلام) را در کوچه دید که بازى مى‌کرد. پیامبر در حضور مردم دوید و کوشید تا وى را بگیرد. کودک به این طرف و آن طرف مى‌دوید و مى‌گریخت و رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) را مى‌خندانید. سرانجام حضرت وى را گرفت و پیوسته او را بوسه زد….۴۲
روزى حسین(علیه السلام) در دامن آن حضرت نشسته بود و رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) آن قدر با وى بازى کرد و خندید که عایشه به اعتراض گفت: چقدر با او بازى مى‌کنى!! حضرت فرمود: واى بر تو! چطور او را دوست نداشته باشم، در حالى که او میوه دل و نور چشم من است.۴۳
ج. سلام به بچه‌ها
پنج چیز است که تا پایان زندگى آنها را ترک نمى‌کنم؛ یکى از آنها سلام کردن به کودکان است.۴۴
این فرموده حضرت محمد(صلى الله علیه و آله و سلم) است، در عصرى که بزرگسالان براى یکدیگر ارزش و احترامى قائل نبودند و حقوق یکدیگر را مراعات نمى کردند. گویند: آن والا مقام بر کوچک و بزرگ سلام مى‌کرد و در سلام کردن بر همگان ـ حتى به کودکان ـ پیشى مى‌گرفت و به آنان دست مى‌داد و مى‌فرمود: پیوسته در سلام کردن به بچه‌ها مراقبت دارم، تا پس از من به صورت یک سنّت میان مسلمانان باقى بماند و بدان عمل کنند.۴۵
زمانى که در پى برخورد با بزرگسالان به آنها سلام کنیم و در ملاقات با کودکان از سلام به آنها دریغ ورزیم ناآگاهانه در روش تربیتى خود دچار تناقض رفتار شده ایم. ما از یک سو براى آرام کردن کودکان و دعوت آنان به انجام کارهاى خوب و ترک کارهاى بد، به آنها مى‌گوییم که بزرگ شده‌اند و دیگر نباید رفتار نادرست انجام دهند؛ از طرفى از سلام کردن به آنان دریغ مى‌ورزیم و گویا ایشان را تا این میزان بزرگ نمى شناسیم که سزاوار سلامشان بدانیم. آنان گرچه خردسال باشند این تناقض رفتار ما را درک مى‌کنند و مى‌پندارند که بزرگسالان پیوسته آنچه به صلاح خود بدانند عمل مى‌کنند، نه آنچه به واقع صلاح است.
دیگر آن که آنها خوب متوجه مى‌شوند که سلام نشان‌دهنده وجود ارتباط، تفاهم و صمیمیت است. دو فرد که به یکدیگر سلام نمى کنند یعنى که میان ایشان پیوند عاطفى برقرار نیست. همین احساس در اوّلین برخورد، میان کودک و بزرگسالان فاصله و بیگانگى پدید مى‌آورد.
افزون بر اینها ترک سلام به بچه‌ها سبب مى‌شود که آنان احساس کنند «نزدیک شدن و به تفاهم رسیدن با بزرگ ترها دشوار است. بزرگ ترها دنیاى مخصوص به خود دارند که در آن مى‌توانند با یکدیگر تفاهم برقرار کنند و این زمینه اصلاً براى کودکان فراهم نیست که به دنیاى آنان نزدیک شوند».
نکته پایانى این که: سلام بزرگ‌تر به کودک، عامل احساس امنیت و اعتماد به نفس کودک است. این تواضع بزرگسال، گویى به کودک تلقین مى‌کند که وى، خود را برتر از کودک نمى داند و حاضر است همه مراتب احترام را به وى تقدیم نماید.
د. ترک تنبیه
هرگاه «تنبیه» به معناى آگاه ساختن، هشیار نمودن و عامل اظهار انزجار از رفتار نادرست دیگرى باشد، باید آن را یکى از ابزارهاى تربیت و پرورش کودکان دانست. اما اگر به معناى «کتک زدن و مجازات کردن» باشد، باید اعتراف کرد که چنین چیزى در رفتار حضرت محمد(صلى الله علیه و آله و سلم) هرگز نسبت به کودکان مشاهده نشد.
از شگفتى‌هاى زندگى حضرت محمد(صلى الله علیه و آله و سلم) یکى آن است که هرگز هیچ کودکى را تنبیه بدنى ننمود. به راستى، او با کودکان چگونه رفتار مى‌کرد و تربیت‌شان مى‌نمود که هیچ‌گاه نیازمند تنبیه بدنى ایشان نشد؟! مى‌نویسند: زمانى که آن حضرت پس از وفات ابوطالب(علیه السلام) و شدت گرفتن فشار قریش به سوى مردم طایف رفت تا شاید حمایت آنان را جلب کند، اهالى طایف، وى را از خود راندند و با تحریک کودکان، از ایشان خواستند که پیامبر را سنگ بزنند. بچه‌ها به آن حضرت سنگ مى‌زدند، امّا رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) کمترین واکنشى نسبت به آنان انجام نداد و تنها على(علیه السلام) بچه‌ها را از آن حضرت دور مى‌نمود.۴۶
پى‌نوشت‌ها
- این دیدگاه فروید گرایان است. ر.ک :همان، ص ۱۱۱
- بحار الانوار، ج ۱۶، ص ۲۱۵
- کتاب من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ح ۴۷۰۲
- بحار الانوار، ج ۲۳، ص ۱۱۴؛ وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۱۲۶
- لقد کان لکم فى رسول الله اسوه حسنه لمن کان یرجو الله و الیوم الاخر…(سوره احزاب، آیه ۲۱).
- احزاب: ۲۱
- ر.ک: روان‌شناسى رشد، دکتر حسن احدى، شکوه السادات بنى جمالى، ص ۱۱۰ ـ ۱۶۴
- بحارلانوار، ج ۲۳، ص ۱۱۴
- مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۶۱۹
- وسائل الشیعه، ج ۱۴، ص ۹۵
- همان، ص ۹۳
- همان، ج ۱۵، ص ۱۲۸
- المستطرف، ابشیهى، ج ۲، ص ۲۱۸؛ به نقل مسئولیت تربیت، محمد دشتى، ص ۴۱
- بحار الانوار، ج ۷۷، ص ۱۱۵؛ ج ۵، ص ۹
- فروع کافى، ج ۵، ص ۳۳۲؛ به نقل فرهنگ تربیت فرزند در اسلام، محمود ارگانى، ص ۱۶
- فروع کافى، ج ۵، ص ۳۳۲
- بحار الانوار، ج ۱۰۳، ص ۲۳۷
- کافى، ج ۶، ص ۴۸، باب حق الاولاد ؛ وسائل الشیعه(۳۰ جلدى)، ج ۲۱، ص ۴۸۱
- بحار الانوار، ج ۴، ص ۸۶
- تحف العقول، ص ۵۱۲
- السیره الحلبیه، ج ۳، ص ۴۸
- المحجه البیضاء، ج ۳، ص ۳۳۶؛ به نقل رفتار پیامبر با کودکان و جوانان، ص ۳۱
- در این باره، ر.ک: روان‌شناسى رفتار غیر عادى، دکتر پروین بیرجندى؛ نقش نیازهاى روانى در بهداشت روانى و آموزش و پرورش، على میرزا بیگى.
- الخصال، شیخ صدوق، ص ۶۸۶ ؛نهج البلاغه، خطبه قاصعه؛ به نقل مشاهدات امیر مؤمنان(ع)، ص ۱۲
- مشاهدات امیرالمؤمنین(ع)، ص ۱۴ـ ۱۶
- رفتار پیامبر با کودکان و جوانان، ص ۳۱؛ به نقل از شرف النبى، خرگوشى، ج ۱، ص ۱۱۵
- بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۲۴۲
- همان، ج ۶، ص ۲۴۰
- همان، ج ۴۳، ص ۲۹۴ـ ۲۹۶
- همان، ج ۲۳، ص ۱۱۳
- وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۱۲۶
- بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۱۶۱
- همان، ج ۸، ص ۱۴۲ باید توجه داشت که بوسیدن دختر بچه بزرگ‌تر از شش سال براى مردان، و بوسیدن پسر بچه‌اى در این سن براى زنان، کراهت دارد.
- همان، ج ۴۳، ص ۴۲
- وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۲۰۲
- همان، ج ۱۵، ص ۲۰۳
- وى در کتابش(ذهن کودک) این نظریه را به اثبات رسانده است.
- بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۲۸۵
- المحجه البیضاء، ج ۳، ص ۳۶۶؛ رفتار پیامبر با کودکان و جوانان، ص ۵۲
- الکافى، ج ۲، ص ۹۴
- بحار الانوار، ج ۱۴، ص ۳۷۸
- همان، ج ۴۳، ص ۲۸۵
- همان، ص ۳۰۶
- همان، ج ۴۴، ص ۲۶۰
- همان، ج ۱۶، ص ۲۱۵
- وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۲۰۹
- بحار الانوار، ج ۱۰۴، ص ۹۹ ؛ به نقل رفتار پیامبر با کودکان و جوانان، ص ۳۱
نویسنده: یوسف غلامى
منبع: فرهنگ کوثر؛ شماره ۵۰
