میرزا ابوالحسن (یغما) جندقى (متوفاى ۱۲۷۶ هـ . ق) از بزرگ ترین شاعران دوره قاجاریه در سده سیزدهم هجرى است.
وى به سال ۱۱۹۶ هـ . ق در روستاى خور از توابع بیابانکِ جندق به دنیا آمد. پدرش حاجى ابراهیم خان از معتبرین آن سامان به شمار مى رفت و یغما در آغاز جوانى او را از دست داد و ناگزیر شد براى امرار معاش به منشى گرى اسماعیل خان (حاکم جندق) و دبیرى سردار ذوالفقارخان (حاکم سمنان و دامغان) تن در دهد ولى در اثر درشتْ خویى سردار، عطاى او را به لقاى او بخشید و به گشت و گذار پرداخت و در تهران با عنایت و حمایت حاجى میرزا آقاسى، وزیر تامّ الاختیار محمّدشاه قاجار (۱۲۵۰ ـ ۱۲۶۴ هـ . ق) به دربار راه یافت و مقام و منزلت در خورى پیدا کرد.۱
یغما هم در نظم و هم در نثر یدِ طولایى داشت و در شکسته نویسى و نگارش منشآت استادى توانا و چیره دست بود. از وى غزلیات دلنشینى به یادگار مانده که در شمار بهترین غزلیات عصر قاجار به شمار مى رود، و در زمینه مراثى عاشورایى خصوصاً نوحه هاى عاشورایى آثار ماندگارى دارد.
این سخنور توانا که طبعى آزاده داشت و نمى توانست روش حکومتى دولتمردان را برتابد، به بهانه هاى مختلف به هجو آنان پرداخت، و در منظومه هجوآمیز سرداریّه او مى توان قدرت سخنورى وى و احاطه اى که در ادب فارسى دارد۲، ملاحظه کرد، اگر چه به مقتضاى مقام، عفت کلام را رعایت نکرده و مخاطبان شعر خود را سزاوار آن دشنام هاى ادبى و غیرادبى! مى دانسته است.
وى سرانجام در سن ۸۰ سالگى و به سال ۱۲۷۶ هـ . ق در زادگاه خود جان سپرد و در دل خاک آرمید۳. این غزل دلنشین او هنوز خاطر ارباب ذوق حال را مى نوازد:
نگاه کن که نریزد دهى چو باده به دستم *** فداى چشم تو ساقى! به هوش باش که مستم!
کنم مصالحه یک سر به صالحان، مى کوثر *** به شرطِ آن که نگیرند این پیاله ز دستم …
نه شیخ مى دهدم توبه و، نه پیر مغان مى *** ز بس که توبه نمودم، ز بس که توبه شکستم …
ز قامتش چو گرفتم قیاس روز قیامت *** نشست و گفت: قیامت به قامتى است که هستم!…
نداشت خاطرم اندیشه اى ز روز قیامت *** زمانه داد به دست شب فراق تو، دستم …
حرام گشت به (یغما) بهشت روى تو، روزى *** که دل به گندم آدم فریب خال تو بستم۴
ازوست:
مثنوى نبوى(صلى الله علیه وآله)
سرآغاز هر نامه، نام خداست *** که بى نام او، نامه یک سر خطاست
دبیرى که بى دست و لوح و قلم *** بسى مختلفْ نقش ها زد، رقم
یکى را برازنده تاج کرد *** یکى را به دریوزه۵، محتاج کرد
یکى را همه عیش در گِل سرشت *** یکى را، همه رنج بر سر، نوشت
یکى را به بر، خلعت عِزّ۶ و ناز *** یکى را به گردن، پلاس نیاز
ز جامش، یکى باده صاف خورد *** یکى، نیمْ خوردى ولى صاف دُرد
یکى را، خداوندى۷ و تاج داد *** یکى را، چو (یغما) به تاراج داد
یکى را، براندازنده صدر۸ کرد *** یکى را، چو ما خوار و بى قدر کرد
به هر نقش کز کلکِ دلجو نهاد *** چو (یغما) نکو بین، که نیکو نهاد
بسى هوشمندان، خرَد پیشه ها *** درین نکته کردند اندیشه ها
به هر عرصه، رخْش طلب تاختند *** به هر تخته، نرد خرَد باختند
سرانجام، زین عقده پیچ پیچ *** به جز عجز و نقصان، ندیدند هیچ
درین پرده، اندیشه را راه نیست *** وزین ماجرا، عقل آگاه نیست
ادب آن که ما نیز دم درکشیم *** به نعت پیمبر قلم در کشیم
درودى معطّر، چو زلفین یار *** سلامى مفرِّح۹، چو باد بهار
ز صبح ازل تا به عصر شمار۱۰ *** ز ما باد بر خاک احمد نثار
ز بحر شرف، گوهر پاک او *** مطاف۱۱ فلک، توده خاک او
بِدو، نازشِ آفرینش مدام *** بدو، دفتر آفرینش تمام
دویُم چهره جلوه گاه وجود *** خوشْ آینده، تمثال لوح شهود
امینى که گنجور کنْز۱۲ قِدم *** همه نقد اسرار، از بیش و کم
به گنجینه دار ضمیرش سپرد *** وکیل مهمّات خویشش شمرد
تعالىَ اللَّه! این شوکت و پایه چیست؟ *** جز آن ذات والا بدین مایه۱۳، کیست۱۴؟
* * *
پی نوشت ها
۱ ـ دویست سخنور، نظمى تبریزى، ص ۴۹۱ ـ ۴۹۲٫
۲ ـ همان، ص ۴۹۲٫
۳ ـ همان.
۴ ـ همان، ص ۴۹۲ ـ ۴۹۳٫
۵ ـ دریوزه: گدایى.
۶ ـ عِزّ: عزّت، ارجمندى.
۷ ـ خداوندى: بزرگى، کرامندى.
۸ ـ صَدر: در اینجا به معناى وزارت.
۹ ـ مُفَرِّح: فرح بخش، شادى آفرین.
۱۰ ـ عصر شمار: زمان قیامت.
۱۱ ـ مطاف: محل طواف.
۱۲ ـ کَنزْ: گنج، گنجینه.
۱۳ ـ مایه: قدر و منزلت، بزرگى.
۱۴ ـ مجموعه آثار یغماى جندقى، به کوشش سیدعلى آل داود، تهران، انتشارات توس، جلد اول، چاپ اول، ۱۳۵۷، ص ۲۳۳ ـ ۲۳۴٫
منبع: سیری در قلمرو شعر نبوی
