از مهمترین مشکلاتى که بشر امروزى با توجه به همه پیشرفت‌هاى صنعتى و علمى با آن دست به گریبان است، یأس و ناامیدى نسبت به زندگى و آینده خود است. تعریفى که از یأس و ناامیدى (HOPELEESNESS) مى‌توان ارایه نمود، عبارت است از این که انسان، نسبت به ارزشمندى خود، آینده و جهان، احساس تردید داشته باشد. همچنین ناامیدى، به حالتى اطلاق مى‌شود که فرد، انگیزه خود را براى پیشرفت، حل مساله، روابط اجتماعى، موفقیت، تحول، یادگیرى، دستیابى به اهداف زندگى و به طور کلى جنبه‌هاى مثبت از دست مى‌دهد.
پس باید با این مشکل و بلا که حضرت على(علیه السلام) از آن به عنوان بزرگترین بلا یاد مى‌کند،[۱] مقابله و پیشگیرى شود. عوامل بسیارى باعث مى‌شود که انسان، احساس ناامیدى کند و مهمترین آنها عبارتند از:
۱- نداشتن هدف درست در زندگى
نداشتن هدف و معنى درست در زندگى و یا ضعف ایمان به هدف، مطمئناً رابطه مستقیمى با ناکامى و یأس دارد، انسان بى‌هدف، سرگردان و مضطرب است و هر لحظه، به سویى مى‌رود و فعالیت‌هایش، نتیجه‌بخش نیست، گرفتارى‌هاى زندگى، به او فشار مى‌آورد و هیچ توجیهى براى سختى‌ها و رنج‌ها ندارد.
۲- مقایسه خود با دیگران
وقتى انسان خودش را با دیگران و به خصوص افراد موفق که همه از آنها تعریف مى‌کنند مقایسه کند و ببیند که نسبت به آنها کار چندانى بلد نیست، احساس شکست و ناامیدى به وى دست مى‌دهد.
۳- انتظارات و توقعات بیش از اندازه
برخى والدین، توقعات زیادى از فرزندان خود دارند. مى‌خواهند فرزندشان در رشته تحصیلى‌اش، نمره عالى کسب کند و شاگرد ممتاز شود. گاهى اوقات خود افراد، چنین توقعاتى از خویش دارند و دوست دارند که در هر زمینه‌اى بهترین باشند؛ مثلاً انتظار دارند که در امتحان پایان ترم یا کنکور دانشگاه، با نمره بالا قبول شوند، وقتى پذیرفته نشدند و نمره کمى آوردند، احساس ناامیدى به آنها دست مى‌دهد و چنین فکر مى‌کنند که هیچ گاه در زندگى موفق نمى‌شوند.[۲]
۴- فراموش کردن خدا
برخى افراد، فقط به خود متکى هستند و فکر مى‌کنند که با اعتماد به نفس، مى‌توانند بر تمامى مسائل و مشکلات زندگى پیروز شوند. اما وقتى با مشکل رو به رو مى‌شوند و نمى‌توانند به تنهایى آن را انجام دهند، احساس شکست و ناتوانى مى‌کنند. گاهى هم توجه نداشتن به قدرت بخشندگى و گذشت خداوند، سبب یأس مى‌شود.
۵- برداشت نادرست و تعمیم بیش از اندازه
برخى دیگر، وقتى در یک زمینه شکست مى‌خورند یا یک بار شکست مى‌خورند، از آن نتیجه مى‌گیرند که در هیچ زمینه‌اى و در هیچ زمانى، موفق نخواهند شد. این تفسیر و برداشت نادرست، باعث افسردگى و احساس ارزشمندى و عزت نفس پایین در وى مى‌شود و عملاً هم، به شکست منجر مى‌گردد.
۶- عواملى دیگرى چون:
الف) سستى، تنبلى و اهمال‌کارى در کارها.
ب) ضعف اراده و اعتماد به نفس و عزت نفس.
ج) عدم سخت‌کوشى و تلاش و فقدان استمرار و جدیت در کارها.
د) عدم استفاده از استعدادها و شایستگى‌ها.
هـ) قاطع نبودن در تصمیمات و عدم ثبات کارى.
و) منفى‌نگرى، خودبینى و تنگ‌نظرى.
ز) عدم انعطاف‌پذیرى در برابر حوادث و نپذیرفتن واقعیات زندگى و… .
ح) تک‌روى و عدم کمک از افراد متخصص و با تجربه.
راه‌هاى پیشگیرى و درمان یأس و ناامیدى
با تمرین و به کارگیرى روش‌هاى زیر، مى‌توانید بذر امید و اعتماد به نفس را در خویش تقویت نمایید:
۱- توانایى‌ها و استعدادهاى خویش را در نظر آورید؛ اگر در برخى موارد، ناتوان هستید و احساس مى‌کنید که نسبت به دیگران ناموفق‌ترید، یقیناً در موارد دیگر نسبت به دوستان و هم کلاسى‌هایتان موفق‌تر هستید؛ شاید از نظر ورزش، نسبت به دیگران عقب هستید، اما از لحاظ درس، نسبت به آنها موفق‌تر هستید. بنابراین، فقط ابعاد منفى و ناتوانی‌هاى خود را در نظر نگیرید. بلکه زمینه‌هاى موفقیّت و توانایى‌هاى خویش را نیز لحاظ کنید. صحنه‌هایى را که در گذشته موفق شده‌اید، همیشه به خاطر داشته باشید، لیستى از نقاط قوّت خود حتى کوچکترین آنها، تهیه کنید و پیوسته مرور کنید.
۲- اگر اشتباهى انجام دادید و یا در موردى شکست خوردید، به جاى سرزنش خود، عمل خود را سرزنش کنید. مثلاً نگویید: «من آدم بدى هستم»، یقین داشته باشید که اشتباه، لازمه انسانیت است و هر انسانى، ممکن است اشتباه کند. بلکه در مورد رفتار خود قضاوت کنید و بگویید: فلان رفتارم، مناسب نبود و باید اصلاح شود.
۳- براى خود، هدفى مناسب از زندگى داشته باشید و با انتخاب اهداف بلندمدت و کوتاه‌مدت و برنامه‌ریزى مناسب، از پوچى رهایى یابید.
۴- در ابتدا هدف‌هاى کوچکتر را در نظر بگیرید تا بتوانید آسانتر به آنها برسید. افرادى که اهداف بزرگ و ایده‌آل در نظر مى‌گیرند و عملاً نمى‌توانند در وقت محدودى به آن دست یابند، دچار ناامیدى مى‌شوند. اما وقتى انسان، اهداف جزیى‌تر و دست‌یافتى‌تر در نظر بگیرد و در آن زمینه موفق شود، احساس خوشحالى مى‌کند و در آینده در دیگر موارد هم موفق مى‌شود.[۳]
۵- مثبت‌اندیش باشید و واژه‌ها و جملات منفى نظیر «من همیشه شکست مى‌خورم»، «آدم ضعیفى هستم»، «هیچ کارى از من بر نمى‌آید» را هرگز بر زبان نیاورید.
۶- بیش از اندازه توان خود، انتظار نداشته باشید: همه افراد، مثل هم نیستند؛ شرایط زندگى و امکاناتى که در اختیار دارند هم یکسان نیست. افرادى که موفق هستند و در هر زمینه مى‌توانند خود را نشان دهند، شاید امکانات بیشترى در اختیار دارند که اگر شما هم آن امکانات را مى‌داشتید، موفق مى‌شدید.
۷- از ارتباط طولانى و همنشینى با افراد مأیوس، افسرده و مضطرب اجتناب نمایید.[۴]
۸- با افراد موفق، دوست شوید و به جاى مقایسه کردن خود با آنها، سعى کنید از تجارب آنها استفاده نمایید.
۹- به خداوند توکل نمایید، ارتباط با منبع لایزال الهى، مایه قدرتمندى و احساس توانمندى در شما مى‌شود. توکل به خدا از ترس، اضطراب و ناامیدى شما مى‌کاهد. وقتى انسان به خدا توکل مى‌کند، همان خدایى که همه جا حاضر و بر همه چیز قادر و توانا است، امیدوار مى‌شود و هیچ گاه خود را ناتوان نمى‌بیند. اگر کسى خود را در برابر دشمن تنها ببیند، هر قدر نیرومند و قوى باشد، به زودى روحیه و اعتماد به نفس خود را از دست مى‌دهد ولى اگر احساس کند لشکر نیرومندى پشت سر او است، احساس توانمندى و قدرت مى‌کند، هر چند خودش ضعیف و ناتوان باشد. در روایتى از على(علیه السّلام) آمده است: «چگونه بترسم در حالى که تو(خداوند)، امید من هستى و چگونه مقهور شوم، در حالى که تو تکیه‌گاه من باشى».[۵]
انسان وقتى به خدا توکل نمود و امیدوار شد، از حالت شک و تحیّر بیرون مى‌آید و به نصرت و یارى خداوند امیدوار مى‌شود. خداوند در قرآن کریم مى‌فرماید: «فاذا عَزَمْتَ فتوکَّل على الله»[۶] امام باقر(علیه السّلام) نقش توکل را در موفقیت و خودباورى و افزایش عزت نفس، این گونه بیان مى‌کند: «کسى که به خدا توکل کند، مغلوب نمى‌شود و کسى که به دامن لطف‌اش چنگ زند و به او امیدوار شود، شکست نمى‌خورد».[۷]
پس علاوه بر راهکارهاى علمى که در تقویت اعتماد به نفس و خودباورى انسان نقش دارد، توکل به خدا، بسیار مهم و ارزشمندتر است و مى‌تواند عزت نفس و احساس کارآمدى فردى را در انسان تقویت کند. لذا در دعاهایمان مى‌خوانیم: «اللهم اعزّنیِ بالتّوکل»[۸] بارالها! مرا در سایه توکل، نیرومند و عزیز و سرافراز گردان.
۱۰- اراده، اعتماد به نفس و عزت به نفس خود را تقویت کنید و در تصمیمات خود، قاطع باشید.
۱۱- بدانید که همیشه سختى‌ها و ناگوارى‌ها، با زندگى دنیوى عجین است و باید با سخت‌کوشى و تلاش خود، آنها را پشت سر گذاشته و رو به خوشبختى و کمال گام بردارید.
۱۲- از تفریحات سالم، گردش در طبیعت و ورزش کردن غافل نشوید.
۱۳- حرف آخر این که زندگى را سخت نگیرید، زندگى لذت‌بخش‌تر از آن است که فکر مى‌کنید، فقط شرط آن این است که اهل عمل باشید و ایمانتان به خدا را تقویت کنید و محبّ ائمه اطهار(علیهم السلام) باشید.
۱۴- در یأس‌هاى شدید و پژمردگى‌هایى که سازمان روانى‌تان به هم خورده است، حتماً از روانشناس بالینى کمک بگیرید.
منابع کمکى
۱ـ باقى زاده، رضا، رمز موفقیت بزرگان، قم، گاه سحر، ۱۳۷۹ش.
۲ـ اسلامى نسب، على، روان شناسى اعتماد به نفس، تهران، انتشارات مهرداد، ۱۳۷۳ش.
۳ـ ابراهیمى، مجتبى، عوامل مؤثر در یأس و ناامیدى، مرکز مشاوره بلاغ.
۴ـ ابراهیمى، مجتبى، آثار روانى یأس و ناامیدى و راهکارهاى پیشگیرى و درمان آن، مرکز مشاوره بلاغ.
