فرزندان در مقابل والدین خود، وظایف و مسؤولیت‌های مختلفی دارند که مهمترین آنها به طور اجمال عبارتند از:
۱-احسان و نیکی به والدین
موضع «احسان و نیکی به والدین» از عظمت خاصی برخوردار است. خداوند منان، خالق همه هستی، جان آفرین والدین و فرزندان، در قرآن کریم، کلامِ حیاتبخش و تضمینگر سعادت و فلاح همه ی انسان‌های آزاده و وارسته، احسان و نیکی به والدین و رفتار محبت آمیز فرزندان با آنها در چهار مورد در کنار «توحید» و «عبادت» خود ذکر کرده است و می‌فرمایند: … لا تَعبدون إلاّ الله و بالوالدین إحساناً… .(۱) «جز خداوند یگانه را پرستش نکنید، و به پدرو مادر نیکی کنید… ».
و اعبد الله و لا تُشرکوا به شیئاً و بالوالدین إحساناً… ».(۲) «و خدا را بپرستید، و هیچ چیز را همتای او قرار ندهید؛ و به پدر و مادر نیکی کنید… ».
و قضی ربُّک الاّ تعبدوا إلاّ ایّاه و بالوالدین إحساناً… .(۳) «و پروردگارت فرمان داده:جز او را نپرستید؛ و به پدر و مادر نیکی کنید… ».
… إلاّ تُشرکوا به شیئاً و بالوالدین إحساناً… .(۴) «چیزی را شریک خدا قرار ندهید؛ و به پدر و مادر نیکی کنید… ».
از آیات شریفه ی فوق استفاده می‌شود که تعظیم و احترام والدین لازم و واجب است.گرچه کافر باشند.زیرا کلمه ی «بالوالدین» مطابق است و مقید به «مؤمن بودن»نشده است. و پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: «خرسندی خداوند در گرو خرسندی پدر و مادر است.و خشم خدا در گرو خشم آنان است».(۵)
و امام علی(علیه السلام) درباره ی نیکی به والدین می‌فرمایند: «به پدرانتان نیکی کنید تا فرزندانتان به شما نیکی کنند».(۶)
و امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند: «سه چیز است که همیشه باید آنها را انجام داد: یکی از آنها نیکی به پدرو مادر است؛ چه نیکوکار باشند چه بدکار».(۷)
بنابراین «احسان ونیکی»به پدر و مادر یعنی همواره خالصانه، ایثارگرانه، صبورانه و متواضعانه و با چهره ی گشاده و سخاوتمندانه با ایشان رفتار شود و حوائج و نیازهای آنها مورد توجه قرار گیرد.
۲-نهایت احترام به والدین
خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرمایند: «پروردگارت فرمان داده، جز او را نپرستید؛ و به پدر و مادر نیکی کنید. هرگاه یکی از آن دو، یا هر دو آنها، نزد تو به سن پیری رسند، کمترین اهانتی به آنها روا مدار؛ و بر آنها فریاد مزن؛ و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو.و بال‌های تواضع خویش را از محبت و لطف، در برابر آنان فرود آر؛ و بگو: پروردگارا!همان گونه که آنها مرا در کوچکی تربیت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده».(۸)
در این دو آیه خداوند رحمان و رحیم، لزوم نهایت احترام و تکریم والدین را در قالب چهار «امر»و دو «نهی» یادآور شده است که عبارتند از:
۱-لزوم احسان و نیکی به والدین.
۲-نگفتن کمترین سخن اهانت‌آمیز به آنها در طول حیاتشان، خصوصاً در سن پیری آنها
۳-بر سر آنها فریاد نزدن.
۴-با آنها کریمانه و بزرگوارانه و با محبت سخن گفتن.
۵-نهایت فروتنی در برابر آنها.
۶-طلب رحمت الهی برای آنها.
و در همین رابطه امام رضا(علیه السلام)می فرمایند: «برشما باد به اطاعت از پدر و نیکی کردن به او و فروتنی و خضوع و بزرگداشت و احترام برای پدر».(۹)
۳-تشکر و سپاسگزاری از والدین
یکی از وظایف انسان، شکر منعم(نعمت‌دهنده)است و منعم حقیقی خداوند متعال است که باید او را عبادت کرد. سرّ این که خداوند سبحان، احسان به والدین را بعد از عبادت خود ذکر کرده، آن است که بفهماند پدر و مادر نیز به انسان احسان کرده‌اند و شکر آن نیز لازم است.امام رضا(علیه السلام) می‌فرمایند: «خدای ـ عزوجلّ ـ فرمان به سپاسگزاری از خود و پدر و مادر را داده است. پس هر کس از پدر و مادرش تشکر و سپاسگزاری نکند، شکر خدا را به جا نیاورده است».(۱۰)
بنابراین هیچ کس بعد از خداوند متعال که همه ی نعمت‌ها از اوست، به انسان مانند والدین خدمت نکرده است. از این رو شکر آنها و نیز احسان به آنها لازم است.
۴-عظمت حق مادر و نیکی و احسان مضاعف به ایشان
خداوند حکیم در قرآن کریم می‌فرمایند: «ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند، مادرش او را با ناراحتی حمل می‌کند و با ناراحتی بر زمین می‌گذارد؛ و دوران حمل و از شیر بازگرفتنش سی ماه است… ».(۱۱)
این آیه دلالت دارد بر این که حق مادر بزرگتر از حق پدر بر انسان است. زیرا در آغاز مسأله ی احسان به پدر و مادر را بیان نمود، سپس مادر را جداگانه ذکر کرد که فرزند را با مشقت و رنج حمل و وضع می‌کند، و این دلالت بر عظمت حق مادر می‌کند.(۱۲)
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در رابطه با مقام و منزلت «مادر»می فرمایند: «بهشت، زیر گام‌های مادران است».(۱۳)
مادر کیست؟
«مادر» کسی است که امر پرورش فرزندان را در دوران حمل و پس از آن بر عهده دارد و در انجام این وظیفه بدون هیچ چشمداشت مادی و یا معنوی کوشاست. «مادر» این باغبان شکوفه‌های حیات، معناگر همه ی خوبی‌ها، سرچشمه ی محبت، اسوه ی صبوری و ایثار و منبع سخاوت و احسان، همیشه دوست می‌دارد در مدار رابطه ها، شمعِ وجودش گرمابخش حیات فرزند و روشنگر صراط او باشد.
«مادر» دوست دارد همه ی خوبی‌ها، همه ی شایستگی‌ها، همه ی زیبایی‌ها، و همه ی کمالات را در وجود فرزندان خویش تجربه نمایند. «مادر» دوست دارد آغوش گرم و پرمهرش مأمن و آرامشگاه همیشه ی فرزندان باشد. «مادر» دوست دارد همواره با دلی آرام، سری پرشور و چهره‌ای گشاده، همدم و همراه فرزندان باشد. «مادر»دوست دارد مشاور و همراز همیشه ی فرزندان در کودکی، نوجوانی، جوانی و بزرگسالی آنان باشد. مراقبت‌های دوره ی کودکی، شب زنده داری‌ها و بیداری‌های او به خاطر فرزند، بدان نظر نیست که این کودک روزی رشد کند و زیر بازوی او را بگیرد. او چه بسیار از اوقات که جان خود را صرفاً به خاطر طفل به خطر می‌اندازد و جز خیر و خوشی او را نمی‌طلبد.
بر این اساس می‌توان گفت: «مادر فرشته‌ای است آسمانی که در عالم بشری با جسم عاریتی زندگی سر می‌کند و دارای تجلی و مهر و عطوفت،… و صفای ملکوتی است».
مادری چیست؟
«مادری» حالتی است که صفات عالی جمال را در پرورش فرزند می‌داند و در این راه از همه ی زمینه‌ها و امکانات شخصی گذشت می‌کند و از هر گونه آسایش و لذتی صرف نظر کرده و در طریق وصول به هدفِ حمایت از فرزند، زشت و زیبا را از هم نمی‌شناسد.
«مادری» فضیلتی است ملکوتی، ناشی از عالم قدس که در وجود انسان خاکی تجلی می‌کند و در آن صراحت و صداقت، مهر و صفا، عدل و تقوا به عالیترین وجه خود عیان می‌شود و در راه خیر و سعادت فرزند بدرقه می‌شود. به همراه نام «مادر»، فضیلت، عشق ورزی، ابراز خلوص، گذشت از مال، صرف نظر کردن از شهرت و آسایش است.
«مادری» فنی است عمیق همراه با مبانی دقیق، که زن در درون خانه دارد و روز به روز به سوی کمال و تخصص می‌رود و إعمال این تخصص بدون هیچ گونه چشمداشت است. فنی است که غفلت و اشتباه در آن موجب تباهی نسل و فساد جامعه می‌گردد و مراقبت از آن، جامعه‌ای خیرخواه و متکامل پدید می‌آورد.
«مادری»هنری است ظریف، توأم با ریزه کاری‌های بسیار که إعمال آن در طول زمان، آن را دقیق تر و تخصصی تر می‌کند و شاهکار عملی این هنر، فرزندی است نیکو پرورش یافته، عادل، نیکوکار، با تقوا، متکامل که در مسیر حق گام برمی دارد.
آری! مادری فنی است که کار او پرورش کودک، انسان سازی، تربیت و تحویل افاضل به جامعه، ساختن الگوهای اخلاق و انسانیت، ایجاد جامعه صالح فردا، در دست گرفتن هدایت و رهبری جامعه، مدیریت اجتماع و سروسامان دادن آن است و انجام دادن این برنامه از عهده ی هر عامی و جاهل برنمی آید،مگر از مادری فهیم، آگاه، لایق، شایسته، بانو، مدیر، مدبر، عفیف، پاکدامن، باتقوا،
هنرمند، مسؤول و مهربان
اسلام برای بهبود اجتماع و اصلاح شئون حیاتی جامعه، کوشش فراوانی برای اصلاح «زن» کرده و ملاک مدنیت را به او وابسته دانسته و نیز برای داشتن فرزندان صالح، که کارگردانان جامعه ی فردایند، توجه به مادرِ خوب داشته و در انتخاب او(گزینش همسر) توصیه‌های مهمی نموده است. و در مقام مقایسه زن با مرد، از نظر اسلام، او را مقام و موقعیتی کمتر از مرد نیست. زن پاک هم چون مرد پاک می‌تواند عزیز درگاه خدا باشد و پروردگار عالم به صریح آیات متعدد قرآن، پاداش هیچ یک از این دو را تباه نمی‌سازد.
بنابراین اسلام برای زن(مادر) دنیایی زیبا ایجاد کرده، دنیایی که همه ی افراد آن باید به مادر احترام و تعظیم کنند، او بانوی خانه و فردی بزرگوار می‌باشد، زیرا بخش اعظم سعادتمندی فرزندان و در نتیجه لایق بهشت شدن توسط مادر است و مادر در برابر فرزندان، محترم است و این احترام دستور مؤکد اسلام است. احترامی فراتر از احترام پدر.
از حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) پرسیده شد که حق پدر چیست؟ حضرت فرمودند: «این که او را اطاعت نمایی تا زنده است». سؤال کردند: حق مادر چیست؟ حضرت فرمودند: «هیهات، هیهات، اگر به عدد ریگ‌های بیابان و قطره‌های باران در خدمت مادر بایستند، معادل با یک روزی که در شکم او بوده نخواهد بود».(۱۴)
۵-نگاه شفقت آمیز به پدر و مادر
پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: «نگاه کردن به چهره ی پدر و مادر عبادت است».(۱۵)و امام علی(علیه السلام) در همین رابطه می‌فرمایند: «بوسه بر پدر و مادر عبادت است».(۱۶)
و امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند: «چشمانت را در نگاه کردن به پدر و مادر جز به مهربانی و دلسوزی خیره مکن، و صدایت را بیشتر از صدای آنان بالا مبر، و دستت را بالاتر از دست آنان قرار مده و جلوتر از پدر و مادر گام برندار».(۱۷)
۶-پرهیز از اذیت و آزار والدین و عاق ایشان
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: «نفرین و نفرین شده است کسی که پدر و مادرش را بزند، نفرین و نفرین شده است کسی که پدر و مادرش را آزار دهد».(۱۸)
و در جای دیگر می‌فرمایند: «بزرگترین گناهان، شرک به خدا و آزار دادن پدر و مادر است».(۱۹)
و در همین رابطه امام باقر(علیه السلام)می فرمایند: «آزار دهنده ی پدر و مادر وارد بهشت نمی‌شود».(۲۰)
۷-آنان را به اسم صدا نزند و جلوتر از آنان راه نرود
مردی از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) سؤال کرد، حق پدر بر فرزندش چیست؟ حضرت فرمودند: «پدرش را با اسم صدا نزند و جلو او راه نرود و قبل از او ننشیند و باعث دشنام او نشود».(۲۱)
حضرت مولای متقیان علی(علیه السلام) می‌فرمایند: «به احترام پدر و معلمت از جای برخیز، اگر چه پادشاه باشی».(۲۲)
حجت الاسلام و المسلمین جمّی امام جمعه ی آبادان نقل می‌کرد: «یکبار محضر حضرت امام خمینی(ره) در جماران رسیدیم، یکی از مسؤولین مملکتی برای انجام کارهای جاری به خدمت امام رسید، پدر سالخورده اش نیز همراهش بود، وقتی که می‌خواست حضور امام(ره) برسد، خودش جلوتر از پدر حرکت کرد، پس از تشرف به خدمت امام، پدرش را معرفی کرد، امام نگاهی به آن مسؤول نمود و فرمود: «این آقا پدر شما هستند؟» عرض کرد: آری، امام فرمودند: «پس چرا جلو وی راه افتاده‌ای و وارد شدی؟»
به این ترتیب، مقام ارجمند پدری را گوشزد کرده و درس بزرگ احترام به پدر را به ما آموخت».(۲۳)
۸-بخشش به پدر و مادر
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: «آیا می‌دانید چه بخششی در راه خدا برتر است؟ عرض کردند:خدا و رسولش داناترند. حضرت فرمود: بخشش فرزند به پدر و مادر».(۲۴)
۹-حفظ آبرو و حیثیت پدر و مادر
مولای متقیان علی(علیه السلام) می‌فرمایند: «فرزند بد، آبرو و شرافت خانواده را از بین می‌برد و مایه ی ننگ و رسوایی پیشینیان خود می‌شود».(۲۵)
۱۰-استغفار و دعا برای والدین در زندگی و پس از مرگشان
فرقی در وجوب نیکی به والدین و دعای خیر برای آنان در حیات و مماتشان نیست؛ یعنی فرزند وظیفه دارد همیشه از درگاه پروردگار برای ایشان دعا و استغفارنماید.
از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) سؤال شد، آیا پس از مرگ والدین، چیزی از حقوق آنها باقی است یا نه؟ حضرت فرمودند: «بلی، نماز و استغفار و دعا برای ایشان و گرامی داشتن دوستان آنها و… ».(۲۶)
و نیز فرمودند: «سرور نیکان در روز قیامت، مردی است که بعد از مرگ پدر و مادرش به آنان نیکی کرده باشد».(۲۷)
حقوق والدین پس از مرگ
حقوق والدین پس از مرگشان آن است که:
۱-واجباتی که از آنها در حال حیات فوت شده از قبیل حج، نماز، روزه و هم چنین اگر بدهی داشته‌اند اولاد ادا نماید.
۲-به آنچه وصیت نموده‌اند، فرزند عمل کند.
۳-آنها را تا آخر عمرش نباید فراموش نماید، برایشان طلب رحمت و مغفرت کند و به نیابت از آنها صدقه دهد و اعمال مستحبی را به قصد ایشان انجام دهد و تا می‌تواند برایشان خیرات بفرستد و… .
هشدار مهم!
امروزه بیش از هر زمان دیگر، والدین و فرزندان محتاج خوشایندترین نگرش‌ها نسبت به یکدیگر و صمیمی ترین و محبت آمیزترین رابطه‌ها با یکدیگرند. در این ارتباط کارگزاران فرهنگی، مدیران مدارس، مربیان تربیتی، معلمان اخلاق، دست اندرکاران برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی، صاحبان فکر و اندیشه، اهل قلم و مطبوعات… همه و همه در برقراری روابط عاطفی میان والدین و فرزندان، بیشترین مسؤولیت را دارند. چرا که تقویت رابطه‌ها و غنی کردن روابط محبت آمیز میان والدین و فرزندان، بیشترین تأثیر را در کاهش تنش‌های خانوادگی و اضطراب‌های فردی به همراه دارد و زمینه ی سلامت شخصیت و بهداشت روان اعضای خانواده را فراهم آورده و تضمین کننده سلامت و سعادت تعالی جامعه است.
در دنیای امروز که شاهد گسترش روز افزون و فزاینده ی تولیدات فکری و مصنوعات فن آوری جدید در عرصه ی فرهنگی هستیم و مهاجمان فرهنگی، دل و جان و اندیشه و باور نوجوانان و جوانان ما را مورد حمله قرار داده اند،(۲۸) مؤثرترین شیوه ی مقابله با این حملات گسترده در جبهه ی فرهنگی، ایجاد مصونیت عاطفی در فرزندان و نور چشمان است و این جز با حُسنِ رابطه و پیوند عاطفی میان والدین و فرزندان مقدور نخواهد بود.
بنابراین، نصیحت‌پذیری و عمل به وصایای والدین و احترام و محبت نسبت به آنان، زمانی توسط فرزندان به درستی و کمال میسر می‌شود که از خوشایندترین تجارب و دلچسب ترین خاطرات در پیوندهای عاطفی و روابط محبت آمیز بهره مند باشند. والدینی که در طول حیات خود و در دوران و ایام اقتدار شخصیتی خویش، لحظه‌ای از حُسن رابطه و پیوند عاطفی با فرزندان خود غافل بوده‌اند و صمیمی ترین وصادقانه ترین ارتباط را با آنان داشته اند، در دوران پیری و افتادگی نیز بیش از هر زمان دیگر، مورد مهر و محبت و احترام فرزندان واقع می‌شوند و هرگز فرزندان چنین والدینی اندیشه ی اذیت و آزار و یا جدایی و طرد والدین از خانه و جای دادن آنها در خانه ی سالمندان را به مخیله ی خود راه نمی‌دهند.
پی‌نوشت‌ها
۱-سوره بقره، آیه ۸۳،
۲-سوره نساء، آیه ۳۶،
۳-سوره اسراء، آیه ۲۳،
۴-سوره انعام، آیه ۱۵۱،
۵-مستدرک الوسایل، ج۱۵، ص۱۷۶، ح۱۶،
۶-همان، ج۱۵، ص۱۷۸، ح۲۱،
۷-همان، ص۱۷۹، ح۳،
۸-سوره اسراء، آیات ۲۲ و ۲۳،
۹-مستدرک الوسایل، ج۱۵، ص۱۷۶، ح۱۷،
۱۰-بحارالانوار، ج۷۴، ص۶۸، ح۴۰،
۱۱-سوره احقاف، آیه ۱۵،
۱۲-هزار و یک نکته از قرآن کریم، اکبر دهقان، ص ۴۳۷، به نقل از تفسیر کبیر، ج۲۸، ص۱۴،
۱۳-مستدرک الوسایل، ج۱۵، ص۱۸۰، ح۴،
۱۴-مستدرک الوسایل، کتاب نکاح، باب۷۰، ص۶۲۸،
۱۵-همان، ج۱۵، ص۲۰۴، ح۲۵،
۱۶-مکارم الاخلاق، ب۸، ف۶، ص۲۲۰،
۱۷-مستدرک الوسایل، ج۱۵، ص۱۷۳، ح۲،
۱۸-بحارالانوار، ج۷۶، ص۳۵۵، ح۲۱،
۱۹-مستدرک الوسایل، ج۱۵، ص۱۹۳، ح۱۹،
۲۰-وسایل الشیعه، ج۶، ص۳۱۷، ح۱۰،
۲۱-همان، ج۱۵، ص۲۲۰، ح۱،
۲۲-مستدرک الوسایل، ج۱۵، ص۲۰۳، ح۲۰،
۲۳-داستان دوستان، ج اول، داستان ۱۰۷، ص۱۶۱،
۲۴-مستدرک الوسایل، ج۱۵، ص۲۰۴، ح۲۶،
۲۵-غررالحکم.
۲۶-گناهان کبیره، ج۱، ص۱۳۹،
۲۷-بحارالانوار، ج۷۴، ص۸۶، ح۱۰۰،
۲۸-جهت مطالعه ی بیشتر در این زمینه می‌توانید به کتاب «تهاجم فرهنگی و شیوه‌های مقابله با آن» از همین مؤلف مراجعه نمایید.
منبع: کتاب راهنمای خانواده؛ امیر ملک محمودی
