اشاره:
نماز عملی عبادی است که پنج بار در اوقات معینی از شبانه‌روز واجب است. نماز نخستین عبادتی است که بر پیامبر(ص) و پیروانش در مکه واجب شد همچنین در قرآن و متون دینی از آن به عنوان «ستون دین» و «شرط قبولی سایر اعمال» یاد شده است. نماز باید رو به قبله خوانده شود و ذکرهای خاص و اعمالی مانند رکوع و سجده دارد. نماز به دو شکل فردی (فُرادا) و جماعت خوانده می‌شود. علاوه بر نمازهای واجب روزانه، نمازهای مستحبی نیز وجود دارد که در روایات، برای آنها آثار و پاداش‌هایی در دنیا و آخرت بیان شده است. مهم‌ترینِ این نمازها، نماز شب و نافله‌های نمازهای واجب است.
واژه‌شناسی
نماز واژه‌ای فارسی است که برای «صلاه» به کار می‌رود. نماز به معنای خم شدن، سرفرودآوردن برای ستایش پروردگار، احترام و اظهار بندگی و اطاعت است.[۱] واژۀ قرآنی «صلاه» از ریشۀ «ص ل و» به معنای دعاست[۲] و جمع آن «صَلَوات» است.[۳] واژه «صلاه» در بعضی آیات[۴] به معنای دعا هم به کار رفته است.
جایگاه نماز
در قرآن ۹۸ بار به نماز پرداخته شده است[۵] در بسیاری از آیات به عنوان مهمترین و اولین عمل فردی و اجتماعی مؤمنان در کنار ایمان ذکر شده است.[۶] در آیات قرآن، نماز عامل بازدارندۀ از گناه،[۷] وسیلۀ فلاح و رستگاری،[۸] یاری کننده در مشکلات زندگی،[۹] و از سفارشات مهم خدا به پیامبران[۱۰] و از دغدغه‌های پیامبران الهی به ویژه در مورد خانواده‌شان بیان شده است.[۱۱] در قرآن از اولین ناله‌های دوزخیان ترک نماز[۱۲] و از نمازگزاران سهل‌انگار در نماز، در کنار تکذیب‌کنندگان دین یاد شده است.[۱۳]
در گفتار و عملکرد پیامبر(ص) و امامان نیز نماز جایگاه رفیعی دارد. در دو کتاب وسایل الشیعه و مستدرک الوسائل بیش از ۱۱۶۰۰ حدیث در این موضوع نقل شده است.
در روایات، از نماز با تعابیر مختلفی یاد شده است از جمله:
- ستون دین[۱۴]
- اولین واجب الهی[۱۵]
- اولین عملی که مورد حسابرسی قرار می‌گیرد[۱۶]
- معراج مؤمن[۱۷]
- نور مؤمن[۱۸]
- نشانه ایمان[۱۹]
۷. بهترین وسیله تقرب به خدا[۲۰]
- پرچم و نشانۀ اسلام.
- کلید بهشت[۲۱]
- روشنایی چشم پیامبر(ص)[۲۲]
- بهترین اعمال[۲۳]
- اولین سؤال قیامت[۲۴]
- وسیلۀ شناخت شیعیان واقعی[۲۵]
۱۴.همنشین انسان در تاریکی قبر[۲۶]
۱۵.توشۀ آخرت[۲۷]
- وسیلۀ استجابت دعا[۲۸]
- وسیلۀ طهارت روح[۲۹]
- دژی در مقابل شیطان[۳۰]
- امام سایر اعمال[۳۱]
- دور کننده از کبر[۳۲]
- کفارۀ گناهان[۳۳]
- وسیله راندن شیطان[۳۴]
- عامل نورانیت منزل[۳۵]
- رفع بلا[۳۶]
- برطرف کردن اندوه[۳۷]
- جواز عبور از پل صراط[۳۸]
آثار ترک نماز
برای سستی یا ترک نماز نیز عواقبی بیان شده است از جمله:
- عامل دوزخی شدن[۳۹]
- نشانه کفر و نفاق[۴۰]
- باعث حسرت بی‌حاصل در برزخ[۴۱]
- محروم ماندن از شفاعت[۴۲]
- بی برکتی عمر
- بی‌برکت مال
- بی‌نوری چهره
- پاداش نداشتن اعمال
- مرگ با خواری
- عدم استجابت دعا
- عدم استجابت دعای دیگران در حقش
- ظلمت و فشار قبر
- حساب سخت و عذاب دردناک قیامت
- خدا به او نظر لطف نمی‌کند.[۴۳]
تاریخچه نماز
نماز از عباداتی است که در تمام شریعت‌ها وجود داشته هرچند که گونه‌های آن بر حسب شریعت‌های مختلف متفاوت بوده است.[۴۴] در قرآن از نماز حضرت ابراهیم(ع)،[۴۵] اسماعیل،[۴۶] اسحاق، موسی،[۴۷] زکریا،[۴۸] عیسی،[۴۹][۵۰] شعیب[۵۱] و لقمان حکیم[۵۲] و در روایات از نماز حضرت آدم[۵۳] حضرت موسی(ع)[۵۴] و بسیاری دیگر از انبیا یاد شده است.
نماز در یهودیت «تفیلا» و در جمع تفیلیم یا تفیلوت خوانده می‌شود و احکام آن در سیدور یا بخش‌های «میشنا» (کتب سنتی دعای دین یهود) آمده است. معمولا در هر روز سه نماز خوانده می‌شود و در روز شبات (شنبه) و سایر روزهای مقدس، فرقه‌های اُرتُدُکس و محافظه کار نماز دیگری به نام موسف می‌خوانند.
نماز در مسیحیت برای ارتباط با خداوند (پدر) یا دیگر اشخاص تثلیث (پسر یا روح القدس) برگزار می‌شود. در میان فرقه‌های مختلف مسیحی نماز به صورت‌های مختلف گزارده می‌شود. نمازها می‌تواند به صورت جمعی (نیایش سرایی) باشد مانند مراسم عشای ربانی و یا به صورت فردی برگزار شود.
وجوب نمازهای پنج‌گانه (یومیه)، در شب معراج و حدود ۱۸ ماه پیش از هجرت پیامبر(ص) به مدینه اتفاق افتاد. این نمازها همگی دو رکعتی بودند که در سال اول هجری هفت رکعت به آنها اضافه شد.[۵۵][۵۶] البته در سال‌های آغازین اسلام و در دوران دعوت مخفیانه، پیامبر اکرم(ص) به همراه امام علی(ع) و حضرت خدیجه(س) نماز می‌خواندند.
اقسام نماز
نماز از عبادات است اقسام آن در اسلام عبارتند از: نمازهای واجب و نمازهای مستحب.
نمازهای واجب
فقها، نمازهای واجب را شش مورد ذکر کرده‌اند:
- نمازهای روزانه که ۱۷ رکعت در شبانه‌روز خوانده می‌شود. در برخی روایات[۵۷] و منابع فقهی[۵۸] به این نمازها، فریضه اطلاق شده است.
- نماز آیات
- نماز میت
- نماز طواف واجب
- نماز قضای پدر بر پسر بزرگ‌تر،[یادداشت ۱]
- نماز‌ی که به واسطه اجاره، نذر، قسم و عهد واجب می‌شود.[۵۹]
نمازهای مستحب
در کنار نمازهای واجب نمازهای نافله نیز تشریع شده که خواندن آنها مستحب است.
- قبل از نماز صبح دو رکعت نامز نافله خوانده می شود.
- قبل از نماز ظهرهشت رکعت نافله به صورت دو رکعتی خوانده می شود.
- قبل از نماز عصر هشت رکعت نافله به صورت دو رکعتی خوانده می شود..
- بعد از نماز مغرب چهار رکعت نماز نافله به صورت دورکعتی خوانده می شود.
- بعد از نماز عشاء دو رکت نشسته (نماز وُتَیرِه). خوانده می شود.[۶۰]
در اسلام، علاوه بر نمازهای واجب، نمازهای مستحبی فراوانی قرار داده شده است[۶۱] در مفاتیح الجنان بسیاری از این نمازها گردآوری شده است.[۶۲]
از مهمترین نمازهای مستحبی نماز شب است.[۶۳] این نماز بر پیامبر اکرم(ص) واجب بوده[۶۴] و در روایات توصیه‌های فراوانی به آن شده است.[۶۵] نافله‌های روزانه نیز در روایات به عنوان کامل‌کننده نمازهای روزانه و جبران عدم حضور قلب در آنها معرفی شده است.[۶۶]
از دیگر نمازهای مستحبی می‌توان از نماز عید فطر و قربان در زمان غیبت،[۶۷] نماز جعفر طیار،[۶۸] نماز اِستِغاثِه،[۶۹] نماز غفیله[۷۰] و نماز شب اول قبر[۷۱] نام برد.
احکام نماز
در منابع فقهی برای نماز، احکام خاصی ذکر شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود.[۷۲]
آداب نماز
آداب و مستحبات زیادی برای نماز بیان شده است که برخی از آنها عبارتند از: نماز اول وقت، زینت کردن به هنگام نماز، نماز را در مسجد و به جماعت خواندن، دعا کردن در آغاز نماز، حضور قلب و خشوع.[۷۳] پس از نماز نیز دعاها[۷۴] و مستحبات فراوان بیان شده است از جمله: سه بار تکبیر گفتن، آیت الکرسی خواندن، تسبیحات حضرت زهرا(س)، استغفار و سجده شکر.[۷۵] در ابتدای کتاب مفاتیح الجنان بسیاری از این آداب بیان شده است.[۷۶]
واجبات نماز
واجبات نماز ۱۱ چیز است: ۱-نیت، ۲-قیام (ایستادن)، ۳-تکبیره الاحرام، ۴-رکوع، ۵-سجده، ۶-قرائت حمد و سوره، ۷-ذکر (مثل ذکر رکوع یا سجده)، ۸-تشهد، ۹-سلام، ۱۰-ترتیب، ۱۱-موالات (یعنی پی در پی بودن اجزای نماز).[۷۷]
پنج مورد اول ارکان نماز هستند که اگر آنها از روی عمد یا به اشتباه کم یا زیاد شوند، نماز باطل می‌شود؛ ولی در غیر رکن، تنها زیاد و کم کردن عمدی آنها باعث باطل شدن نماز می‌گردد.[۷۸]
نحوه نماز خواندن
قبل از شروع به نماز باید مقدمات آن را فراهم کرد: ابتدا وضو (در صورت عذر داشتن، غُسل یا تیمم) انجام می‌شود. سپس با لباس مناسب و بدن پاک رو به قبله (کعبه در مکه) می‌ایستیم. مراحل نماز اینگونه است:
رکعت اول
با آرامش رو به قبله ایستاده و برای نماز نیت می‌کنیم. برای مثال: “دو رکعت نماز صبح به جا می‌آورم برای رضای خدا قُربه اِلَی الله”
گفتن تکبیره الاحرام، یعنی دست‌ها را تا مقابل گوش بالا برده و می‌گوییم: ” اَللهُ أکبَر“
خواندن سوره حمد و به دنبال آن، سوره کامل دیگری مانند سوره توحید.
بعد از سوره به رکوع رفته و ذکر رکوع خوانده می‌شود: یک بار «سُبْحانَ رَبّیَ الْعَظیمِ وَ بِحَمْدِه؛ منزه است خدای بزرگ و ستایش مخصوص اوست» یا سه مرتبه “سُبْحانَ الله“.
بعد از رکوع، ایستاده و سپس به سجده می‌رویم. در سجده یک بار «سُبْحانَ رَبّیَ الْاَعلی وَ بِحَمْدِه؛ منزه است خدای بلند مرتبه و ستایش مخصوص اوست» یا سه مرتبه “سُبْحانَ الله” گفته می‌شود. سپس سر از سجده برداشته و می‌نشینیم و پس از آن دوباره به سجده رفته و همان ذکر را تکرار می‌کنیم.
رکعت دوم
بعد از سجدۀ دوم رکعت اول می‌ایستیم و دوباره حمد و سوره می‌خوانیم.(مانند رکعت اول)
پس از حمد و سوره، قنوت خوانده می‌شود. در قنوت می‌توان هر دعایی را خواند، مانند: «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنا عَذابَ النَّار؛ خدایا در دنیا و آخرت به ما خیر و نیکی عطا کن و ما را از عذاب آتش نجات بده».
پس از قنوت به رکوع رفته و ذکر رکوع گفته می‌شود.(مانند رکعت اول)
بعد از رکوع، ایستاده و پس از آن دو سجده به جای آورده می‌شود.(مانند رکعت اول)
بعد از دو سجده در حالت نشسته تشهد خوانده می‌شود: «اَشْهَدُ اَنْ لااِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لاشَرِیکَ لَهُ، وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُه، اَلّلهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد؛ بر این حقیقت گواهی می‌دهم که محمَد بنده و پیامبر خداست. پروردگارا بر محمد و آل محمد درود فرست.»
در نمازهای دورکعتی مانند نماز صبح، پس از تشهد، سلام نماز خوانده شده و نماز پایان می‌یابد: «اَلسَّلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَهُ اللّهِ وَ بَرَکاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِ اللّهِ الصّالِحینَ، اَلسَّلامُ عَلَیکُمْ وَ رَحْمَهُ اللّهِ وَ بَرَکاتُهُ؛ درود بر تو ای پیامبر، و رحمت و برکات خدا بر تو باد. درود بر ما و بر بندگان شایسته خدا باد. درود بر شما و رحمت خدا برشما باد.»
رکعت سوم و چهارم
اگر نماز سه رکعتی (مثل نماز مغرب) یا چهار رکعتی (مثل نماز ظهر) باشد، بعد از تشهد در رکعت دوم برخاسته و به جای حمد و سوره، تسبیحات اربعه سه مرتبه خوانده می‌شود: سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لاإلهَ اِلّا اللّهُ وَ اللّهُ أکْبَر (ترجمه: خداوند متعال پاک و منزه است و حمد و ستایش مخصوص اوست. معبودی جز او نبوده و بر همه چیز برتری دارد.)
بعد از آن به رکوع و سجده می‌رویم، اگر نماز سه رکعتی بود بعد از دو سجدۀ رکعت سوم، تشهد و سلام گفته می‌شود ولی اگر نماز چهار رکعتی بود، بعد از سجده دوباره ایستاده و بعد از تسبیحات اربعه، رکوع، دو سجده و تشهد و در آخر سلام گفته می‌شود.
احکام اختصاصی نماز
برخی از احکام نماز چنین است:
- طهارت: واجب است برای نمازهای واجب، وضو گرفته شود.[۷۹] در مواردی به جای وضو، تیمم باید کرد مانند پیدا نکردن آب یا ضرر داشتن آب.[۸۰]
- مکان نمازگزار: برای مکان نمازگزار چند شرط بیان شده است از جمله اینکه مباح باشد(غصبی نباشد)، بی حرکت باشد، نجس نباشد، جای پیشانی از جای زانوها بیش از چهار انگشت بالاتر یا پایین‌تر نباشد.[۸۱]
- لباس نمازگزار: نمازگزار اگر مرد باشد باید عورتین خود را بپوشاند و اگر زن باشد، باید تمام بدن بپوشاند، ولی گردی صورت و دست‌ها و پاها تا مچ لازم نیست.[۸۲]
- نماز باید روبروی خانه کعبه(قبله) خوانده شود. کسی که از کعبه دور است، اگر طوری بایستد که بگویند رو به قبله نماز می‌خواند، کافی است.[۸۳]
- نمازهای مستحب همگی دو رکعت دو رکعت خوانده می‌شوند مگر رکعت آخر نماز شب (نماز وِتر).[۸۴]
مبطلات نماز
موارد زیر موجب بطلان نماز می‌شود:
- از بین رفتن یکی از شرایط در وسط نماز(مثلا بفهمد مکانش غصبی است)،
- حدث اکبر یا اصغر،
- دست گذاشتن روی همدیگر مانند اهل سنت،
- برگشتن از قبله به سمت راست و چپ یا پشت،
- صحبت کردن عمدی،
- خنده با صدا و از روی عمد،
- گریه عمدی با صدای بلند و برای کارهای دنیایی نه برای خدا و آخرت،[۸۵]
- آمین گفتن پس از اتمام سوره حمد،
- کاری که صورت نماز را برهم زند مانند بالا و پایین پریدن و دست زدن،
- خوردن و آشامیدن،
- شک در رکعت‌های نماز دو رکعتی و سه رکعتی یا دو رکعت اول نمازهای چهار رکعتی،
- کم یا زیاد کردن ارکان نماز چه عمدی باشد و چه سهوی و یا کم و زیاد کردن عمدی غیرارکان.[۸۶]
پی نوشت:
۱.عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژه نماز؛ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه نماز.
۲.ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۴، ص۴۶۴؛ راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۴۹۰.
۳.ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱۴، ص۴۶۴.
۴.نگاه کنید به: سوره توبه، آیه۱۰۳؛ سوره احزاب، آیه۵۶؛ سوره بقره، آیه ۱۵۷.
۵.نوروزی، مقدمه‌ای بر فلسفه نماز، انتشارات یادآوران، ص۱۱۶.
۶.سوره حج، آیه ۴۱.
۷.سوره عنکبوت، آیه ۴۵.
۸.سوره اعلی، آیه ۱۵و۱۴.
۹.سوره بقره، آیه ۴۵.
۱۰.سوره مریم، آیه ۳۱.
۱۱.سوره مریم، آیه ۵۵.
۱۲.سوره مدثر، آیه ۴۲.
۱۳.سوره ماعون، آیه ۵.
۱۴.محمدی‌ری‌شهری، میزان الحکمه، دار الحدیث، ج۵ ص۳۷۰.
۱۵.متقی، کنز العمال، ۱۳۶۴ق، ج۷، ح۱۸۸۵۱.
۱۶.کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۶۸.
۱۷.مجلسی، روضه المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۶، ۱۷، ۲۲۰ و۲۸۳.
۱۸.قطب راوندی، شهاب الاخبار، ۱۳۸۸ش، ص۵۰؛ پاینده، نهج الفصاحه، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۶.
۱۹.قطب راوندی، شهاب الاخبار، ۱۳۸۸ش، ص۵۹.
۲۰.ابن شعبه، تحت العقول، ۱۳۶۳ش، ص۴۵۵.
۲۱.پاینده، نهج الفصاحه، ۱۳۸۷ش، حدیث ۱۵۸۸.
۲۲.پاینده، نهج الفصاحه، ۱۳۸۷ش، ص۲۸۳، حدیث۱۳۴۳؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۳۶۲ش، ج۸۲، ص۱۹۳.
۲۳.نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۷.
۲۴.متقی، کنز العمال، ۱۳۶۴ق، ج۷، ح۱۸۸۵۹.
۲۵.صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۱۰۳.
۲۶.مجلسی، بحار الانوار، ۱۳۶۲ش، ج۸۲، ص۲۳۲.
۲۷.مجلسی، بحار الانوار، ۱۳۶۲ش، ج۸۲، ص۲۳۲.
۲۸.مجلسی، بحار الانوار، ۱۳۶۲ش، ج۸۲، ص۱.
۲۹.متقی، کنز العمال، ۱۳۶۴ق، ج۷، ص۲۹۱.
۳۰.آمدی، غررالحکم، دانشگاه تهران، ص۵۶؛ محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، دارالحدیث، ج۵، ص۳۶۷.
۳۱.نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، نامه ۲۷، ص۳۸۵.
۳۲.امین،اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۱۶.
۳۳.ابوالفتوح رازی، تفسیر ابوالفتوح رازی، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۴۸.
۳۴.آمدی، غرر الحکم، دانشگاه تهران، ج۲ ص۱۶۶.
۳۵.متقی، کنز العمال، ۱۳۶۴ق، ج۱۵، ص۳۹۲.
۳۶.نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۸۴.
۳۷.جر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۲۶۳.
۳۸.مجلسی، بحار الانوار، ۱۳۶۲ش، ج۹۸، ص۱۶۸.
۳۹.مجلسی، بحارالانوار ج۸۲، ص۲۲۴؛ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۱۹۹، ص۳۱۶.
۴۰.پاینده، نهج الفصاحه، ص۲۷۹.
۴۱.مجلسی، بحارالانوار، ۱۳۶۲ش، ج۷۷، ص۵۸.
۴۲.شیخ صدوق من لایحضره الفقیه،۱۳۶۷ش، ج۱، ص۲۰۶.
۴۳.نگاه کنید به: نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۳و۲۴، ح۱.
۴۴.راغب اصفهانی، مفردات، ۱۴۱۲ق، ص۴۹۱.
۴۵.سوره ابراهیم، آیه ۴۰.
۴۶.سوره مریم، آیه ۵۵؛ سوره انبیا، آیه ۷۳.
۴۷.سوره طه، آیه ۱۴.
۴۸.سوره آل عمران، آیه۳۹.
۴۹.سوره مریم، آیه ۳۱.
۵۰.طباطبایی، المیزان، مؤسسه النشر الاسلامی، ج۱۴، ص۴۷.
۵۱.سوره هود، آیه ۸۷.
۵۲.سوره لقمان، آیه ۱۷.
۵۳.حرعاملی، وسایل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۱۵ و ج۵، ص۲۹۶.
۵۴.کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۴۵.
۵۵.مجلسی، بحارالانوار، ۱۳۶۲ش، ج۱۹، ص۱۳۰.
۵۶.نگاه کنید به: مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی؛ پرسمان دانشجویی.
۵۷.به عنوان نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۶۶، ج۳، ص۴۲، ۲۶۹و۲۷۰و۲۸۸.
۵۸.نگاه کنید به: بحرانی، الحدایق الناظره، ۱۴۰۵ق، ج۸، ص۱۴۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۳، ص۱۳۴و۱۳۵.
۵۹.طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۴۴؛ امام خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۰۰.
۶۰.طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۴۴.
۶۱.طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۴۴.
۶۲.به عنوان نمونه نگاه کنید به: مفاتیح الجنان، بخش نماز هر یک از حجج طاهره(ع) و نماز جعفر طیار، ص۳۷-۴۶ و بخش نماز شبهای ماه رمضان، ۲۳۸ و ۲۳۹.
۶۳.خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۲۶.
۶۴.نگاه کنید به: سوره اسراء، آیه ۷۹.
۶۵.به عنوان نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۷۹؛ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۳۶۲-۳۶۴.
۶۶.به عنوان نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۴۲و۲۶۹؛ حرعاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۱۳-۳۱۵، ج۴، ص۷۱-۷۴.
۶۷.خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۸۲۴.
۶۸.مفاتیح الجنان، بخش نماز هر یک از حجج طاهره(ع) و نماز جعفر طیار، ص۴۶.
۶۹.مفاتیح الجنان، بخش استغاثه به حضرت مهدی(ع)، ص۱۱۷.
۷۰.خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۳۰.
۷۱.خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۴۸.
۷۲.به عنوان نمونه نگاه کنید به: بحرانی، الحدایق الناظره، ۱۴۰۵ق، ج۶-۱۱؛ طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۴۱-۶۰۷ وج۳، ص۵-۵۲۰.
۷۳.نگاه کنید به: محمدی ری‌شهری، الصلاه فی الکتاب و السنه، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۴۹-۶۳.
۷۴.نگاه کنید به: محمدی ری‌شهری، الصلاه فی الکتاب و السنه، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۴۵-۱۵۰.
۷۵.نگاه کنید به: محمدی ری‌شهری، الصلاه فی الکتاب و السنه، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۱۴۰-۱۴۴.
۷۶.نگاه کنید به: مفاتیح الجنان، بخش تعقیبات نماز، ص۱۲-۱۹.
۷۷.طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۴۳۳؛ خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۵۳۰.
۷۸.طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۴۳۳؛ خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۵۳۱.
۷۹.خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۸۵.
۸۰.خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۶۵.
۸۱.نگاه کنید به: طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۶۲-۳۸۵؛ خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۸۲-۲۹۷.
۸۲.خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۴۱و۴۴۲.
۸۳.خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۳۱.
۸۴.طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۲۴۶.
۸۵.طباطبایی یزدی، العروه الوثقی(محشی)، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۵-۲۹؛ خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۶۱۴-۶۲۷.
۸۶.خمینی، توضیح المسائل(محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۶۲۸-۶۳۰.
