اشاره:
میرزامحمّد (مخلص) کاشانى (متوفاى ۱۱۵۰ ه. . ق) معروف به «مخلصا» در زادگاه خود کاشان به تحصیل علوم پرداخت و در سال هاى پایانى عمر مورد عنایت دولتمردان پایتخت صفوى قرار گرفت و به دعوت محمّدمؤمن خان شاملو ملقّب به اعتمادالدوله از کاشان به اصفهان عزیمت کرد و تا پایان عمر در همان جا ماند، و پس از درگذشت وى جنازه اش را در مقبره مسجد جامع عتیق آن شهر به خاک سپردند۱.
برخى از تذکره نگاران مانند لطفعلى بیک آذر بیگدلى اصل او را از قریه نراق دانسته اند و برخى از وى با عنوان مخلص قمى یاد کردند (شمع انجمن، سیدمحمّدصدیق حسن خان بهادر، ۱۲۹۲ ه. . ق) و گروهى از وى دو شخصیت ادبى ساخته اند۲! و این اشتباه از آنجا پدید آمده است که قمِ دیروز از قم امروز بسیار بزرگ تر و آبادتر بوده و بسیارى از مناطق کاشان، قهستان، تفرش و نراق جزیى از آبادى هاى قم بشمار مى رفته که بعدها بر اثر تقسیمات جدید کشورى غالباً به شهرهاى مستقل تغییر یافته اند.
مخلص در روزگار سلطان حسین صفوى (۱۱۰۵ . ۱۱۳۵ه. . ق) مى زیسته و همانند اغلب سخنوران همزمانه خود در سبک اصفهانى (هندى) طبع آزمایى مى کرده است۳.
حزین لاهیجى در تذکره خود، عمر او را به هنگام رحلت «در مراحل شصت سالگى» نگاشته که عنایت به سال درگذشت وى (۱۱۵۰ ه. . ق) بایستى در حوالى ۱۰۹۰ ه. . ق به دنیا آمده باشد. غیر از او، شاعران دیگرى نیز از تخلّص «مخلص» سود جسته اند، براى نمونه:
نادرعلى طهماسبى (مخلص) اصفهانى (متولد ۱۳۲۰ ه. . ق)، (مخلص) ایرانى، غلامرضا (مخلص) بادرودى (۱۲۶۲ . ۱۳۳۷ه. . ق)، ملایعقوب (مخلص) بخارایى، میرزامحمّدصادق (مخلص) تبریزى، میرزا یوسف (مخلص) تبریزى، زهرا بیگم (مخلص) تبریزى (سده چهاردهم)، میرزاسیدمهدى (مخلص) تفرشى (متوفاى ۱۳۲۰ه. . ق)، سیداحمدحسین (مخلص) سهرندى (سده دوازدهم)، شیوک رام (مخلص) سوستانى (قرن دوازدهم)، میرزامحمّدنبىّ (مخلص) شیرازى (متوفاى ۱۲۲۹ ه. . ق)، قاسم خان (مخلص) کشمیرى، سیدفراز حسین خان بهادر (مخلص) ملقّب مخلص الدوله، از اهالى کلکته، آنندرام (مخلص) لاهورى (متوفاى ۱۱۴۰ یا ۱۱۶۴ ه. . ق)، انباهى داس (مخلص) لاهورى (قرن دوازدهم)، مخلص خان میربخشى (مخلص) (قرن یازدهم)، شاه محمود (مخلص) نیشابورى (قرن دهم)، کلاب راى (مخلص) (قرن دوازدهم هجرى)۴.
مخلص کاشانى با حزین لاهیجى (متوفاى ۱۱۸۰ ه. . ق)، میرکمال الدین حسین فَسوى (متوفاى ۱۱۳۴)، میرزاابوالمعالى (عالى) نیشابورى (سده ۱۲ ه. . ق)، محمّدمسیح (صاحب) کاشانى (سده ۱۲ ه. . ق)، ملامحمّدسعید اشرف مازندرانى (اشرف) (متوفاى ۱۱۶ ه. . ق)، نورالدین محمّد نجیب کاشانى (متوفاى ۱۱۳۰ ه. . ق)، سعید (قصاب) کاشانى (سده ۱۱ و اوایل ۱۲ ه. . ق) معاصر و با برخى از آن ها معاشر نیز بوده است۵.
دیوان مخلص کاشانى با تصحیح حسن عاطفى به سال ۱۳۷۵ توسط مرکز نشر میراث مکتوب چاپ و منتشر شد و مورد عنایت اهل ادب قرار گرفت.
ازوست:
غزل
ماه من پُر نیست در بند نقاب *** مى کند روزى به شب چون آفتاب
بى گزَک۶ تا چند مى نوشد کسى؟ *** شد دلم از بهر چشم او کباب
قیمت دُرِّ نجف داند رسول *** زان که این گوهر در آن شهرست باب
از دمیدن هاى خط، غافل مشو *** زود گردد سبز روى آفتاب!
شد فزون از مى فروغ حسن او *** خوب این آتش برون آمد ز آب!
نیست در زیر فلک، کیفیتى *** مى مجو از جام وارون بى حساب
در دل (مخلص) نواى عیش نیست *** نغمه، کس نشنیده از مرغ کباب۷
غزل
با خلق از راه طمع، هرگز نکوکارى مکن *** چون رشته از بهر گهر، زنهار هموارى مکن
گر بسته اى احرام حج، صید حرم نبود روا *** خواهى به دل ها جا کنى، با اهل دل خوارى مکن
دل از علایق پاک کن، گر لاف ایمان مى زنى *** بتخانه دارى در بغل، دعوىّ دیندارى مکن
ظلم ست با حرمان شود امّید یکرنگان بدَل *** در خون نشان عشاق را، یا جامه گلنارى مکن
فانوس را، نور و ضیا از شمع باشد نه قبا *** آن را که دل روشن بود، گو جامه زرْ تارى مکن
ما را ز غیرت سوختى، زنهار؟! گل بر سر مزن *** پروانه، بلبل مى شود با شمع همکارى مکن
از گردش چشمى اگر کارم به سامان آورى *** گو گردش دوران نگر، با من هوادارى مکن
گر آفتاب لطف تو بر من بتابد ذره اى *** گو سایه بال هما، با من هوادارى مکن
فردا بود چون مصطفى (مخلص)! شفاعت خواه ما *** صَلْوات بفرست، این قدَر بر معصیت زارى مکن۸
پی نوشت:
۱ . دیوان مخلص کاشانى، با تصحیح و تخشیه حسن عاطفى، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص ۲۱٫
۲ . همان، ص ۲۴ و ۲۵٫
۳ . همان، ص ۲۴٫
۴ . همان، ص ۲۸ . ۲۹٫
۵ . همان، ص ۳۰ . ۳۷٫
۶ . گزک: در اینجا به معناى مزه شراب است مانند کباب، میوه و یا آجیل.
۷ . دیوان مخلص کاشانى، ص ۱۰۷، غزل ۳۹٫
۸ . همان، ص ۲۱۹ . ۲۲۰، غزل ۲۴۱٫
