معرفى كتاب
اين دو رساله نگاشته ابو عبيد اللّه محمد بن عمران مرزبانى خراسانى الاصل است كه به سال 297 ه ق در بغداد متولد و در سال 384 ه ق و بنا بر روايتى ديگر در سال 371 و يا 378 ه ق در همان شهر چشم از جهان فروبست. از اين رو وى را خراسانى بغدادى نيز ناميده اند.
« مناجات الهيات» راز و نياز على عليه السلام با ذات اقدس الهى است كه فرازهاى آن با واژه« الهى» آغاز مى شود. شايد وجه تسميه كتاب به اين نام، توسط مترجم آن خواجه عبد الحق سبزوارى نيز همين نكته باشد. هر چند در دست نوشت كهن اين مناجات و نيز در بحار الانوار و مصباح كفعمى از آن به عنوان مناجات امير المؤمنين ياد شده است.
اهميت اين مناجات
در اهميت آن همين بس كه مرحوم آيت الله مرعشى آن را به كبريت احمر و حجر مكرّم توصيف كرده اند. همچنين استاد محمد مشكات پس از صحيفه سجاديه و معدودى ادعيه، اين مناجات را معتبرترين مناجات مى داند.
اين مناجات افزون بر قوت و زيبايى نثر و آرايه هاى ادبى، شامل مضامين عالى عرفانى، فلسفى و اخلاقى است كه هر فيلسوفى را به تأمل و هر عارف و صاحبدلى را به وجد مى آورد.
سند مناجات
برخى در حجيت سند اين روايت- به جهت خبر واحد بودنش- خدشه كرده اند، ولى بر فرض عدم حجيت سند، به پيروى از پيشينه فقهاى عظام مى توان گفت ضعف سندى مانع استفاده از مضامين عميق و انيق آن نمى شود و مى توان با تمسك به اخبار من بلغ و نيز قاعده تسامح در ادله سنن، آن را مانند ديگر مناجاتهاى معتبر خواند و ثواب برد.
ترجمه كهن
ترجمه اين مناجات توسط خواجه عبد الحق بن محمد سبزوارى از مترجمان و كاتبان زبردست سده هاى 9 و 10 هجرى قمرى به سال 908 ه ق نگاشته شده است. نثر ترجمه يك دست نيست، گاه بسيار روان، شيوا و جذاب و گاه متكلفانه است.
نسخه شناسى
1- نسخه اى كه از طريق على بن فضل اللّه بن على بن عبد اللّه حسنى راوندى( پسر) روايت و به خط نسخ در اواخر قرن ششم هجرى كتابت شده است.
2- نسخه اى كه توسط خواجه عبد الحق بن محمد سبزوارى به سال 908 هجرى به خط نسخ كتابت شده است.
اين نسخه نسبت به نسخه قبلى كاملتر و حجيم تر است و از سوى ابو الرضا فضل اللّه بن على بن عبد اللّه راوندى( پدر) روايت شده است.
رساله« ما نزل من القرآن في علي عليه السلام»
اين رساله حاوى روايت هايى پيرامون آياتى از سوره هاى: بقره، آل عمران، حج، نمل، سجده، احزاب، مريم، صافات، ص، زمر، مؤمنون، جاثيه، مجادله، صف، تحريم، هل أتى، مطففين و بيّنه مى باشد كه در شأن على عليه السلام نازل شده است.
نسخه خطى
نسخه كتابخانه مجلس شوراى اسلامى به شماره 401 به خط نسخ و ثلث. اين نسخه به خط خوشنويس شهير سده هاى 5 و 6 هجرى قمرى يعنى ابو الدر جمال الدين ياقوت مستعصمى ملقب به« قبلة الكتاب» در 19 رمضان سال 606 هجرى قمرى براى كتابخانه خليفه عباسى كتابت شده است.
نسخه برنامه
اين نسخه به كوشش على اوجبى و بحثى مفصل در باره سند حديث در مقدمه كتاب به همراه يادداشتى از استاد محمد مشكات و نيز نسخه بدل ها و تصوير نسخ خطى و واژه نامه اى در آخر آن از سوى سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى در سال 1378 به چاپ رسيده است.
