مصحف فاطمه چیست؟ چه محتوایى دارد؟ مگر ممکن است جبرئیل بر غیر پیامبر نازل شود؟ این مصحف اکنون کجا است؟
پاسخ:
چیستى مصحف
کلمه مُصْحَف (با هر سه حرکت میم) اکنون بیش تر به معناى «قرآن» به کار مى رود؛ اما در لغت به معناى مجموعه برگه هایى است که میان دو جلد جمع آورى شده است و امروزه «کتاب» خوانده مى شود.۱ بنابراین، منظور از «مصحف فاطمه(سلام الله علیها)، کتاب فاطمه(سلام الله علیها) است که در بعضى از روایات اهل سنت نیز به آن اشاره شده است. راویانى چون «ابى بن کعب» وجود کتابى نزد آن حضرت(سلام الله علیها) را تأیید کرده اند.۲
بدین ترتیب سخن کسانى مانند «ایجی» در مواقف و «جرجانی» در شرح مواقف و ابو زهره در کتاب «امام صادق(ع)» که مدعى شده اند، شیعه به قرآنى منسوب به فاطمه(سلام الله علیها) که غیر از قرآن رایج میان مسلمانان است، اعتقاد دارد، نادرست است و در عدم رجوع به روایات شیعه و نیز عدم دقت در معناى مصحف ریشه دارد.۳
مصحف فاطمه و محتواى آن
درباره ماهیت این مصحف در منابع شیعى روایات فراوان یافت مى شود. در این احادیث محتوا حجم، زمان نگارش کیفیت نگارش مصحف بیان شده است. البته در نگاه ابتدایى اختلافاتى میان این روایات مشاهده شود؛ اما با کمى دقت توجیه مى گردد.۴ بعضى از روایات مطالب آن را غیر از مطالب قرآن دانسته اند.۵ بر اساس شمارى از احادیث در این کتاب مطالبى چون وصیت حضرت فاطمه(سلام الله علیها)۶ مصیبت هاى فرزندان آن حضرت(سلام الله علیها) در طول زمان ۷ ، پیشگویى حوادث آینده ۸ و تمام پادشاهانى که بر زمین حکم خواهند راند۹ ، نوشته شده است.
دسته اى از روایات نیز از اشتمال این مصحف بر تمام احکام حلال و حرام حتى حکم عملى که موجب نصف شلاق مى شود۱۰، سخن به میان آورده اند.۱۱ بر اساس بعضى از احادیث، امام صادق(ع) حوادث تاریخى اى چون ظهور زندیقان را پیشگویى کرده و گفتارش را به مصحف حضرت زهرا(سلام الله علیها) مستند دانسته است.۱۲
این روایات با هم ناسازگار نیستند؛ زیرا ممکن است همه مطالب یاد شده در آن مصحف وجود داشته باشد و هر روایت بخشى از محتواى آن را بیان کرده است.
زمان و کیفیت نگارش
مهم ترین مطلب درباره این مصحف، زمان و کیفیت نگارش آن است که مسأله ارتباط حضرت زهرا(سلام الله علیها) با جبرئیل و دیگر فرشتگان الاهى در همین جا مطرح مى گردد.
در چند روایت، کیفیت نگارش آن بدین صورت مطرح شده است: پیامبراکرم(ص) مطالب را املا مى کرد و حضرت على(ع) مى نوشت.۱۳
پس درباره سبب علت انتساب مصحف به حضرت فاطمه(سلام الله علیها) مى توان گفت، آن کتاب نزد حضرت زهرا(سلام الله علیها) نگهدارى مى شد یا آن حضرت واسطه رسیدن بعضى از مطالب به دست حضرت على(ع) بوده است.
برخى از روایات نیز مصحف را رهاورد املا و وحى مستقیم خداوند بر حضرت زهرا(سلام الله علیها) دانسته اند.۱۴ بر اساس روایات دیگر، بعد از وفات پیامبر اکرم(ص) خداوند فرشته اى را نزد حضرت زهرا(سلام الله علیها) مى فرستاد تا در غم پدر دلدارى اش دهد، وى را از مکان و جایگاه رسول خدا در بهشت آگاه سازد و با او درباره مطالب مختلف به گفت وگو بنشیند. حضرت فاطمه(سلام الله علیها) سخنان آن فرشته را به حضرت على(ع) منتقل کرد و آن حضرت(ع) آن ها را به نگارش در آورد.۱۵ روایتى این فرشته را جبرئیل(ع) معرفى کرده است.۱۶
میان این احادیث نیز ناسازگارى وجود ندارد؛ زیرا مى توان گفت خداوند به وسیله فرشته اى از فرشتگان خود به نام جبرئیل(سلام الله علیها) با آن حضرت(سلام الله علیها) سخن گفته است.۱۷
به نظر مى رسد در توجیه این ناسازگارى باید گفت، فاطمه زهرا(سلام الله علیها) یک مصحف داشت. بخشى از این کتاب را به مطالب دریافتى از پدرش اختصاص داده بود و بخشى دیگر را به مطالب جبرئیل(سلام الله علیها).
امکان نزول جبرئیل بر فاطمه(سلام الله علیها)
اشکال دیگر روایات دسته اخیر، قطع وحى پس از رسول اکرم(ص) است؛ به عبارت دیگر، ما مسلمانان معتقدیم پیامبر اکرم(ص) خاتم انبیا بوده، بعد از وفات آن حضرت(ص) ارتباط میان زمین و آسمان قطع و وحى منقطع گشته است. بنابراین، چگونه فرشته بر حضرت زهرا(سلام الله علیها) نازل مى شد و با آن بزرگوار گفت و گو مى کرد.
در پاسخ بدین اشکال باید گفت، طبق آیات قرآنى، نزول فرشته الاهى و ارتباط خداوند با غیر پیامبران از طریق فرشتگان و وحى امکان پذیر است؛ چنان که آیات بسیار از ارتباط فرشته با حضرت مریم(سلام الله علیها) سخن مى گوید۱۸ و خداوند ارتباط خود با مادر حضرت موسى (ع) را وحى مى خواند.۱۹ و وقتى امکان این ارتباط با زنانى چون مادر موسى(ع) و حضرت مریم(سلام الله علیها) پذیرفته شد، امکان و وقوع آن درباره حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) که از سوى پیامبر اکرم(ص) سرور همه زنان در همه زمان ها معرفى شده، به طریق اولى پذیرفتنى مى نماید. منظور از انقطاع وحى و قطع ارتباط زمین و آسمان بعد از پیامبراکرم(ص) قطع ارتباط میان خداوند و فردى به عنوان پیامبر و مأمور ابلاغ است نه عدم امکان ارتباط زمینیان با خداوند و فرشتگان. بر اساس روایات شیعه، نوعى ارتباط میان امامان معصوم(ع) و خداوند وجود دارد.۲۰ در روایات اهل سنت نیز بعضى از افراد «مُحَدَّث» معرفى شده اند. «محدّث» یعنى کسى که با فرشتگان الاهى نوعى ارتباط دارد و از آن ها حدیث دریافت مى کند.۲۱
مصحف نزد چه کسى است؟
روایات شیعه نشان مى دهد این مصحف در زمان هاى مختلف نزد امامان معصوم – علیهم السلام – بوده، از امامى به امام دیگر رسیده و جز آن بزرگان کسى بدان دسترسى نداشته است. بر اساس این روایات، امامان با استفاده از آن حوادثى را پیشگویى و احکامى را بیان کرده اند.۲۲
تذکر
کتاب هایى که اخیراً با عنوان «صحیفه الزهرا علیها السلام» منتشر شده،۲۳ با «مصحف فاطمه(سلام الله علیها)» تفاوت دارد؛ زیرا در این کتاب ها عمدتاً دعاهاى منسوب به آن حضرت(سلام الله علیها) به چشم مى خورد نه آنچه روایات درباره مصحف فاطمه گفته اند.
پى نوشت ها:
- سید محمدرضا حسینى جلالى، تدوین السنه الشریفه، ص ۷۶٫
- اسعد عبود، صحیفه الزهرا(سلام الله علیها)، ص ۵۶ – ۵۸٫
- سید هاشم معروف الحسنى، سیره الائمه الاثنى عشر، ج ۱، ص ۹۸ و ۹۹٫
- محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج ۲۶، ص ۳۸ – ۴۸٫
- همان، ص ۳۸ و ۳۹٫
- همان، ص ۴۳٫
- همان، ص ۴۱٫
- همان، ص ۴۴٫
- تدوین السنه الشریفه، ص ۷۷٫
- بحارالانوار، ص ۳۷٫
- همان.
- همان، ص ۴۴٫
- همان، ص ۴۱ و ۴۲ و ۴۹٫
- همان، ص ۳۹٫
- همان، ص ۴۴ و ۴۸٫
- همان، ص ۴۲٫
- البته میان این روایات و روایت هایى که مصحف را املاى رسول خدا(ص) مى داند، نوعى ناسازگارى مشاهده مى شود. آن روایات زمان نگارش مصحف را دوران حیات پیامبر اکرم(ص) مى داند و این روایات بعد از وفات آن حضرت. براى رفع این ناسازگارى، راه هاى گوناگون ارائه شده است:
یک – منظور از رسول خدا در روایات دسته اول فرستاده خدا است نه پیامبر اکرم(ص). بنابراین، مى توان بر فرشته اى از فرشتگان الاهى نیز منطبق شود. (اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج ۱، ص ۳۱۱٫) برخى از دانشمندان در نقد این سخن گفته اند: این توجیه نیکو مى نماید؛ اما با موارد استعمال «رسول الله ناسازگار است؛ زیرا «رسول الله» در متون اسلامى معمولاً به معناى پیامبر خدابه کار مى رود نه مطلق فرستاده خدا. (همان)
دو – مى توان گفت حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) دو مصحف داشت. یکى از آن ها رهاورد املاى رسول خدا(ص) بود و دیگرى نتیجه سخنان جبرئیل(سلام الله علیها) با آن بانوى بزرگوار.(همان، ص ۳۱۴)
اشکال این توجیه آن است که روایات از یک مصحف سخن گفته اند نه دو مصحف.
- آل عمران (۳)، آیات ۴۲ و ۴۳ و ۴۵٫
- قصص( ۲۸)، آیه ۷٫
- بحارالانوار، ج ۲۶، ص ۶۶ و ۹۷٫
- اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۳۱۴ و ۳۱۵٫
- بحارالانوار، ص ۳۸ – ۴۸٫
- مانند صحیفه الزهراس)، تألیف اسعد عبود و صحیفه الزهرا(سلام الله علیها) تألیف جواد قیومى اصفهانی.
