تاریخ نگار، یکی از نخستین جعرافیانگاران مسلمان، محدث، أدیب، از اصحاب و یاران امام رضا (ع)
خاندانی که محمد بن خالد برقی در آن پررش یافت. پیشینه ای ممتاز در حمایت از ولایت و امامت داشتند، به گونه ای که جدش (محمد بن علی) در قیام حضرت زید بن علی بن الحسین علیه السلام در پی حمایت از آن انقلابی بزرگ به دست یوسف بن عمرو، والی کوفه، دستگیر و سرانجام پس از تحمل شکنجه های فراوان به شهادت رسید. در پی این حادثه عبدالرحمن، فرزند محمد بن علی، به همراه پسرش، خالد، که طفلی بیش نبود از کوفه به قم هجرت کرده (۳) و سال ها بعد از آن محمد بن خالد برقی قدم به عرصه وجود نهاد.
محمد بن خالد در عصر امامان معصوم علیهم السلام
صحابی ائمه علیه السلام
محمد بن خالد برقی به اعتراف بسیاری از دانشمندان اسلامی شیخ طوسی (۴) علامه حلی (۵) ابن شهر آشوب (۶)، و ابن ندیم (۷) از اصحاب سه امام معصوم (امام موسی الکاظم، امام رضا، حضرت جواد علیه السلام) بوده و توانست از مکتب خاندان هدایت نهایت فیض را برد.
محمد بن خالد که با سه تن از معصومین معاصر و از اصحاب آنها بود، در حوادثی که رخ می داد از محضر معصوم زمان خویش کسب تکلیف می کرد. البته دانشمندان رجال تنها به ذکر مختصری از شرح حال او می پردازند و به صحابی بودن وی اکتفا می کنند، اما نسبت به کیفیت و موارد ارتباط او با معصومین توضیحی نمی دهند.
بنابراین تحلیل روشنی از ملاقاتها و برخوردها و رابطه های وی با معصومین نمی توان ارائه کرد.
در میان روایات زیادی که محمد بن خالد به نقل آنها پرداخته است. در دو مورد وی با امام جواد علیه السلام ماتبه کرده است (۸) که این دلیلی بر ارتباط او با امام عصرش است.
فعالیت سیاسی در مقابله با مخالفین ائمه علیه السلام
فضای تاریک و خفقان آلودی در جامعه آن روز به وسیله خلفای بنی عباس بر علیه پیروان مکتب امامت به وجود آمده بود و هر نوع موضع گری علیه حکومت از جانب طرفداران ولایت با شدیدترین برخورد ممکن روبرو می شد.
در چنین شرایطی، شکوفایی شخصیت های شیعی، هم چون محمد بن خالد دچار مشکل می شد.
ولی دانشمندان شیعه در طول تاریخ به اثبات رسانده اند که برای انجام رسالت خویش ذره ای بیم و وحشت از قدرت ها و دستگاه های ستم به دل راه ندادند، محمد بن خالد برقی نیز به یقین در عرصه دفاع از حریم مکتب شیعه و پاسداری از آن هماره بعنوان سربازی لایق مطرح بود.
محمد بن خالد بر کرسی علم و دانش
محمد بن خالد از پیشگمامان عرصه دانش و معرفت در عصر خود بوده، او در زمینه های رایج آن زمان (تفسیر علوم قرآن، تاریخ، روایت، ادبیات عرب، آشنائی با علوم عرب و علم رجال) صاحب نظر و صاحب تألیفات بود. مقام والای علمی محمد بن خالد برقی بر هیچ یک از دانشمندان علم رجال پوشیده نبود و آنان هر اه به نام این عالم برجسته شیعی می رسیدند از او به بزرگی نام برده، به تعریف از مقام علمی اش می پرداختند. وی را چنین معرفی می کند: «محمد بن خالد برقی فقیه، ادیب و آشنا به علوم عربی و اخبار بود و کتبی دارد…» (۹) شیخ طوسی (۱۰)، و ابن ندیم (۱۱) نیز در فهرست شان به نوعی به معرفی شخصیت علمی و تألیفات محمد بن خالد پرداخته اند، دانشمند معاصر، مرحوم سید حسن (متوفی ۱۳۵۴ ه) صاحب تأسیس الشیعه نیز، به معرفی شخصیت علمی او می پردازد و محمد ابن خالد برقی را از پیشگامان شیعه در عرصه علم و رجال و روایت، تاریخ و سیره و… می شمارد هم چنین در بخش مشاهیر شیعه در علوم قرآن و تفسیر تأویل نیز از او نام می برد (۱۲).
محمد بن خالد به اعتراف بسیاری از شخصیت نگاران شیعی و غیر شیعه از جمله شخصیت های شیعی است که بر کرسی علم و دانش تکیه زد و در این راستا دارای درجات بالایی از علوم و معارف بود.
آثار
یکی از عواملی که نشانگر شخصیت والای علمی فرد است، تصنیفات و تألیفات او است. محمد بن خالد برقی به اقرار بسیاری از علماء رجال نوشه های فراوان داشت، به طوری که مرحوم نجاشی، شیخ طوسی، ابن ندیم و دیگران هر یک به نوعی به معرفی کتاب های وی پرداخته اند. در این میان ابن ندیم به بیشترین مقدار کتاب های محمد بن خالد (۴۶ عنوان) اشاره کرده است. این کتاب ها عبارتند از: (۱۳)
العویص، البقره، المحاسن، الرجال، المحبوبات، المکروهات، طبقات الرجال، فضائل الأعمال، التحذیر، اخض الأعمال، التخوف، الترهیب، الحبوه الصنوه، (علل) الأحادیث، معای الاحادیث و التحریف، الفروق، الأحتجاج، اللطائف، المصالح، تفسیر (تعبیر) الرؤیا، صوم الایام، السماء، الأرضین، البلدان، ذکر الکعبه، الأشکال، القرائن، البزائر، الریاضه، الأوائل، التاریخ، الأسباب، المأثر، الأصفیه، الأفانین، الروایه.
معرفی کتاب النوادر
از تألیفات محمد بن خالد تنها دو کتاب «المحاسن» و «الرجال» موجود است که آن دو هم به فرزندش (احمد بن محمد بن خالد) نسبت داده شده است از بقیه آثار وی هیچ اثری در دست نیست.
شاگردان
محمد بن خالد در حوزه درسی و تعلیمی خود به تربیت شاگردانی کار آمد همت گمارد و موفقیت های فراوان نیز کسب کرد.
شرح حال چند تن از شاگردان محمد بن خالد:
۱ – احمد بن محمد بن خالد برقی (۱۴)
ابو جعفر احمد برقی، فرزند محمد بن خالد، در محضر پدر و استادش به کسب دانش و معرفت پرداخت. او در مکتب پدر حداکثر تلاش را برای فراگیری معارف به کار گرفت و سرانجام در شمار بزرگان و راویان عصر خویش جای گرفت.
احمد شاگردان، کتاب ها و آثار ارزشمندی از خود بر جای گذاشت و علماء و دانشمندان شیعه از او به عنوان راوی موثق و عالم جلیل القدر نام برده اند.
علاوه بر شخصیت علمی در سلسله اسناد روایات فراوانی قرار گرفت که شمار آنها به چند هزار حدیث می رسد.
نجاشی او را فردی مطمئن و موثق دانسته، به نوشته هایش (۹۰ عنوان) اشاره کرده است، (۱۵) و شیخ طوسی او رإ؛ّّ در شمار اصحاب امام جواد و حضرت هادی علیه السلام آورده است (۱۶).
۲ – حسین بن سعید اهوازی
از اهالی کوفه بود که به همراه برادرش «حسن بن سعید» به اهواز و آن گاه به قم حرکت کرد و تا آخر عمر در آنجا به زندگی پرداخت (۱۷).
حسین بن سعید تألیفات فراوانی در عرصه علوم و معارف اسلامی از خود به جای گذاشت. از مهم ترین آنها می توان به احادیث و روایاتی که وی در سلسله اسناد آن ها قرار گرفته، و تعدادش نیز بسیار است، اشاره کرد.
شیخ طوسی (۱۸) و بسیاری از علماء رجال او را از اصحاب سه امام معصوم (امام رضا و امام جواد و حضرت هادی علیه السلام) دانسته اند.
روایات و احادیث محمد بن خالد برقی
آیهالله خویی در «معجم الرجال» خود صفحات زیادی از کتابش را به شرح احوالات او اختصاص داده، به تعداد روایات او در میان کتب روایی شیعه اشاره می کنمد و می نویسد؛ «عنوان محمد بن خالد در سند بسیاری از احادیث و روایات، بالغ بر ۴۰۳ مورد، واقع شده است (۱۹)… روایات فراوانی تحت عنوان، ابی عبدالله و ابی عبدالله برقی نیز از او نقل شده است (۲۰)».
از این نظر که نام محمد بن خالد در اسناد بسیاری از اخبار ثبت شده است، جایگاه ویژه ای در میان علماء و فقها شیعه دارد.
موضوعات روایات
کثرت موضوعاتی که در روایت وی مشاهده می شود، به حدی است که عملا بررسی یکایک آنها را دشوار می نماید، اما به طور کلی موضوعاتی را که وی در اخبار خود به آنشها اشاره کرده، می توان به پنج بخش تقسیم نمود:
۱ – فقه
سهم بسیار زیادی از روایات وی به این بخش اختصاص یافته است، به نمونه ای روایات فقهی ذیلا اشاره می کنیم:
«احمد بن محمد بن عیسی عن ابی عبدالله برقی قال: کتبت الی ابی جعفر علیه السلام جعلت فداک أیجوز الصلاه خلف من وقف علی ابیک و جدک صلواه الله علیهما؟ فأجاب: لا تصل ورائه.
نامه ای به امام جواد علیه السلام نوشتم و درباره نماز جماعت به امامت کسی که فقط امامت پدر و جد شما را قبول دارد (و نسبت به امامت شما توقف نموده است) سؤال کردم: که امام علیه السلام در جواب نوشتند: پشت سر این شخص شما نخوانید (۲۱).
۲ – عقاید
در بخش های مختلف عقاید (خداشناسی، امامت و دیگر بخش ها) به نقل خبر پرداخته اشت، از این میان می توان به روایتی که وی در سلسله سند آن قرار دارد و پیرامون امات است، اشاره کرد: علی بن موسی عن احمد بن محمد عن الحسین بن سعید و محمد بن خالد البرقی عن النصرین سوید رفعه عن سدیر عن ابی جعفر علیه السلام قال: قلت له جعلت فداک ما انتم؟ قال نحن خزان علم الله و نحن تراجمه وحی الله و نحن الحجه البالغه علی من دون السماء و من فوق الأرض.
محمد بن خالد با چند واسطه (در مورد سؤال راوی) از امام باقر علیه السلام چنین روایت می کند: راوی می گوید از امام علیه السلام سؤال کردم که شما چه سمتی دارید؟ فرمود: ما خزانه دار علم خداییم، ما مترجم وحی خداییم، ما بر هر که در زیر آسمان و رومی زمین است حجت رسانیم (۲۲).
اخلاق و آداب
این راوی توانا اگر چه در مباحث اخلاقی به نقل مستیم روایت و حدیث از معصوم علیه السلام نیز پرداخته است، ولی در سلسله سند روایات قرار گرفته است. به نمونه ای از اخبار او در بخش اخلاقی اشاره می شود:
محمد بن خالد درباره ادخال سرور بر مؤمن با چند واسطه از امام صادق علیه السلام چنین روایت می کند: عده من اصحابنا عن احمد بن محمد بن خالد عن ابیه عن خلف بن حماد عن مفضل بن عمر عن ابی عبدالله علیه السلام قال: لا یری احمد کم اذا دخ علی مؤمن سرورا أنه علیه أدخله فقط بل والله علینا، بل والله علی رسول اله (صلی الله علیه و آله و سلم).
امام علیه السلام فرمود: هر گاه فردی از شما مؤمنی را شاد کرد، گمان نکند فقط همان شخص را مسرور کرده است؛ بلکه به خدا سوگند ما را، بلکه رسول خدا را شاد کرده است (۲۳).
گرایش روایی
محمد بن خالد بیشتر به نقل اخبار مربوط به فروعات، مسایل فقهی (باب طهارت، صلوه، صوم، زکوه، خمس، حج، جهاد، نکاح، حدود، دیات، بیع و دیگر بابها) پرداخته است (۲۴).
همچنین محمد بن خالد در عصر خود فقیه لذایق و موفقی بود. بنابراین کثرت روایات فقهی وی (نسبت به سایر موضوعات) با مقام فقهی وی نیز مربوط می شود.
البته با توجه به این که وی در آن روزگار از فقهاء شهم قم به شمار می آمد، میزان تأثیر گذاری اش در عرصه فقه روشن می شود و این مطلب را در نامه ای که وی خطاب به امام جواد علیه السلام نوشته، تقویت می کند. در نامه دوم می خوانیم:
محمد بن یحیی عن احمد بن محمد عن محمد بن خالد البرقی قال: کتبت الی ابی جعفر الثانی علیه السلام هل یجوز أن یخرج عما یجب فی الحرث من الحنطه و الشعیر و ما یجب علی الذهب دراهم بقیمه ما یسوی ام لا یجوز الا ان یخرج من کل شیئی ما فیه؟ فاجاب علیه السلام: أیما تیسر یخرج. محمد بن خالد در نامه ای به امام جواد علیه السلام در باب زکوه گندم، جو و طلا سؤال کرد: آیا به جای گندم، جو و طلا می توان قیمت آن را به عنوان زکوه پرداخت کرد یا نه؟
امام علیه السلام در جواب فرمود: هر چه میسر شد (واو قیمت آنها) باید بعنوان زکوه داده شود (۲۵)
اساتید و مشایخ
برخی از علماء رجال محمد بن خالد را از یاران سه تن از امامان به شما آورده اند. با توجه به این نکته می توان گفت بزرگترین اساتیدش خاندان امامت بودند.
محمد بن خالد از محضر اساتید بزرگ دیگری نیز استفاده برد که آنها نیز به نوبه توفیق شاگردی در مکتب امامت را یافتند.
از میان علماء علم رجال که به ذکر نام اساتید و مشایخ محمد بن خالد پرداخته اند می توان به مرحوم کشی (۲۶)، محقق اردبیلی (۲۷) و مرحوم خوئی (۲۸) اشاره کرد. این بزرگان نام کسانی را که محمد بن خالد از آنها نقل روایت کرده، به عنوان استاد و مشیخه وی ذکر کرده اند. این مشایخ و اساتید عبارتند از: ابن ابی عمیر، ابی طالب قمی، احمد بن نضر جعفی، محمد بن سنان، علی بن مهزیار و… که هر یک در عصر خود از نامداران فقهاء و راویان برجسته به شما می آمدند.
محمد بن خالد در نگاه دانشمندان
هر کی از دانشمندان علم رجال درباره محمد بن خالد سخن به میان آورده اند و به طور عموم در کتب رجالی از او نام برده اند.
دیدگاه این دانشمندان در مورد شخصیت محمد بن خالد برقی را می توان به سه بخش تقسیم کرد:
الف: گروهی از بزرگان علم رجال «شیخ طوسی (۲۹)، علامه حلی (۳۰)، علامه مامقانی (۳۱)» او را شخصیتی مطمئن معرفی کرده اند.
ب: برخی نیز «کشی (۳۲)، محقق اردبیلی (۳۳) و مرحوم خوئی (۳۴)» صرفا به معرفی و ذکر اساتید و مشایخ، شاگردان و شرح حال مختصری از وی پرداخته، و نسبت به وثاقت و یا تضعیف او اظهار نظری کرده اند.
ج: بعضی دیگر از رجال نویسان (مرحوم نجاشی (۳۵) و ابن غضائری (۳۶)، با تضعیف قلمداد کردند محمد بن خالد به اظهار نظر پرداخته اند. که البته این نظریه توسط بسیاری از علماء رجال پاسخ داده شده است. می نویسد «تضعیف این دو مربوط به حدیث محمد بن خالد است نه خود او، بنابراین شخصیت این راوی مورد وثوق است (۳۷).
رحیل دیدار
آن گاه که صدای رحیل دیدار معبود گوش جان محمد بن خالد را نواخت و با دستانی پر از علم و عمل در قرن سوم هجری به دیگر سراقی باقی شتافت.
یادش گرامی و نامش بلند.
پی نوشت ها:
۱ – همان.
۲ – رجال نجاشی، ص ۲۵۷٫
۳ – همان، ص ۷۶٫
۴ – رجال شیخ طوسی، ص ۳۸۶ و ۴۰۴٫
۵ – رجال علامه ص ۱۳۹٫
۶ – معالم العلماه ص ۱۰۵٫
۷ – فهرست ابن ندیم ص ۲۷۶، فن ۵، مقاله ۶٫
۸ – معجم رجال الحدیث، ج ۱۶، ص ۷۴، تا ۷۷٫
۹ – رجال نجاشی ص ۲۵۷٫
۱۰ – فهرست شیخ طوسی ص ۱۷۵٫
۱۱ – فهرست ابن ندیم ص ۲۷۶، فن ۵، مقاله ۶٫
۱۲ – تأسیس الشیعه ص ۲۵۹، ۳۳۰٫
۱۳ – فهرست ابن ندیم ص ۲۷۶، فن ۵، مقاله ۶٫
۱۴ – شرح حال مفصل این راوی بزرگ در مجموعه ستارگان حرم جلد اول آمده است.
۱۵- رجال نجاشی ص ۷۶٫
۱۶ – رجال شیخ طوسی ص ۳۹۸ و ۴۱۰٫
۱۷ – فهرست شیخ طوسی ص ۵۸٫
۱۸ – رجال شیخ طوسی ص ۳۷۲، ۳۹۹، ۴۱۲٫
۱۹ – همان ج ۱۶، ص ۶۲٫
۲۰ – همان ج ۱۶،. ص ۷۷٫
۲۱ – تهذیب الاحکام ج ۳، ح ۹۸، ص ۲۸٫
۲۲ – کافی ج ۱، ص ۱۹۲، روایت ۳٫
۲۳ – کافی ج ۲، ک ۱، ب ۸۲، ح ۶٫
۲۴ – جامع الرواه ج ۲، ص ۱۰۸ و ۱۰۹٫
۲۵ – کافی ج ۳، ص ۵۵۹ روایت ۱٫
۲۶ – رجال کشسی «متن ص ۵۴۶» «فهرست ص ۲۴۹».
۲۷ – جامع الرواه ج ۲، ص ۱۰۸ و ۱۰۹٫چ
۲۸ – معجم رجال الحدیث ج ۱۶، ص ۷۲ و ۷۳٫
۲۹ – رجال شیخ طوسی ص ۳۸۶ و ۴۰۴٫
۳۰ – رجال علامه حلی ص ۱۳۹٫
۳۱ – تنقیح المقال ج ۲ ص ۱۱۳، ۱۱۴٫
۳۲ – رجال کشی «متن ص ۵۴۶» «فهرست ص ۲۴۹».
۳۳ – جامع الرواه ج ۲، ص ۱۰۸ و ۱۰۹٫
۳۴ – رجال نجاشی ص ۲۵۷٫
۳۵ – رجال نجاشی ص ۲۵۷٫
۳۶ – رجال ابن غضائری ج ۵، ص ۲۰۷٫
۳۷ – تنقیح المقال ج ۱۱۳ و ۱۱۴٫
منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
