اشاره:
محمدابراهیم بن محمدباقر جوهری (گوهری) هروی، (درگذشته پس از ۱۲۴۰ یا ۱۲۵۳ق) ملقب به افصح‌الشعراء، شاعر و مرثیه‌سرای فارسی‌زبان قرن سیزدهم است. کتاب طوفان البکاء او مورد توجه ذاکران و مداحان اهل بیت بوده است. جوهری هروی در قزوین به خدمت رکن الدوله در آمد، و لقب افصح الشعراء را از او دریافت کرد. او در پایان عمر در اصفهان نزد محمد باقر شفتی رفت و در همانجا درگذشت.
زندگی و لقب
نام جوهری در برخی از چاپ‌های مهم‌ترین اثرش، طوفان‌البکاء، ابراهیم ذکر شده است.[۱] از تاریخ تولد وی اطلاعی در دست نیست. به گفته خودش در مقدمه طوفان البکاء[۲] پدرش محمد باقر مروزی بوده است، اما برخی منابع اصل او را از هرات دانسته‌اند.[۳]
جوهری در مقدمه طوفان البکاء[۴] نوشته که به علت ناسازگاری روزگار از موطن خود هجرت کرده است. او مدتی به سیاحت پرداخت، سپس سال‌ها در قزوین اقامت گزید. از این‌رو، بعضی او را قزوینی دانسته‌اند.[۵] وی در قزوین به درگاه رکن‌الدوله، نواده فتحعلی‌شاه و حاکم صائین قلعه، پیوست و شش سال در خدمت او بود و ضمن مدح او، به قصیده‌گویی و غزل‌سرایی پرداخت و از او لقب افصح‌الشعرا گرفت.[۶] احوال وی در قزوین در خاتمه طوفان البکاء آمده است.[۷]
طوفان البکاء فی مقاتل الشهداء
جوهری به تشویق ملامحمد صالح و آقاصالح خانبان، از اعیان قزوین، طوفان‌البکاء را درباره مصائب اهل بیت، در مدت دو سال نوشت. او در آغاز و پایان کتابش، آن دو را ستوده است.[۸]
طوفان‌البکاء، یکی از مقتل‌های فارسی معروف و دارای نثر و نظمی روان است. با این حال غیر مستند بودن بعضی مطالب آن مورد انتقاد محققان بوده است اگرچه سال های زیادی مورد توجه ذاکران و مداحان اهل‌بیت قرار داشته است.[۹] یازده آتشکده این کتاب اختصاص به معصومین دارد که از این میان آتشکده هفتم با بیشترین حجم در ذکر مصائب امام حسین (علیه‌السلام) است.[۱۰]
دیگر آثار
آقا بزرگ طهرانی[۱۱] از دیوان جوهری یاد کرده، اما در فهرست‌های کتابهای خطی و چاپی ذکری از این دیوان نشده است.
نمونه اثر
قصیده شوقیه:
خوش آن زمان رویم به صد «شین» و بر مرقد حسین گذاریم «لام» و «ب»
«عین« و «فِ» شک نیست اینکه رخ دیگر به زائرش نبود «گاف» و «نون» و
چو بمالند بر درش بی شبه، زائرین درِ «هِ» دارند پیش نزد خدا «قاف» و «را»
آن فلک جناب اندر فرات اوست چه و «بِ» و آنگه شدن به جانب آن «کاف»[۱۲]
درگذشت
وی در اواخر عمر به اصفهان رفت و از یاران نزدیک سیدمحمد باقر شَفْتی، گردید[۱۳] و در ۱۲۵۳ در همانجا درگذشت و در گورستان آب‌بخشان، از محلات قدیمی اصفهان، به خاک سپرده شد.[۱۴] خوانساری درگذشت او را چندی پس از ۱۲۴۰ق دانسته‌است.[۱۵] بر سنگ قبر وی اشعاری در سوگ او و متضمن مادّه‌تاریخ وفاتش، سروده میرزابهاء، حک شده بود.[۱۶]
میرزا بها:
در نود بعد از هزار و دوصد هجری طلب از بها تاریخ فوتش کردی از دانشوری
کلک سحر انگیز او بنوشت این مصرع تمام همره سلطان دین آید به محشر جوهری
پی نوشت:
۱.رجوع کنید به منزوی، ج۳، ص۱۷۱۷ـ۱۷۱۸
۲.جوهری، ص۴.
۳.مثلاً محمودمیرزا قاجار، ج۲، ص۵۸۱؛ خوانساری، ج۲، ص۴۹
۴.جوهری، ص۴-۵
۵.مهدوی، ص۴۵
۶.جوهری هروی، ص۵، ۳۰۰
۷.رجوع کنید به جوهری هروی، ص۷
۸.رجوع کنید به جوهری هروی، ص۶-۷، ۳۰۰
۹.حبیب‌آبادی، ج۴، ص۱۴۳۹
۱۰.رجوع کنید به جوهری هروی، ص۷
۱۱.آقا بزرگ، ج۹، قسم ۱، ص۲۱۱
۱۲.باقریان و…، گوهری هروی، شاعر، خوشنویس، کاتب قرآن و منقبت‌سرا.
۱۳.خوانساری، ج۲، ص۴۹؛ مهدوی، ص۴۵
۱۴.حبیب‌آبادی، ج۴، ص۱۴۴۰؛ مهدوی، ص۴۵
۱۵.خوانساری، ج۲، ص۴۹ و قمی، ص۱۳۸؛ آقابزرگ، ج۹، قسم ۱، ص۲۱۱
۱۶.حبیب‌آبادی، ج۴، ص۱۴۴۰ـ۱۴۴۱؛ مهدوی، ص۴۵-۴۶
منابع
۱.آقابزرگ طهرانی، الذریعه، چاپخانه مجلس، طهران، چ: الأولی، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۳م/۱۳۳۲ش.
۲.محمدابراهیم‌بن محمدباقر جوهری هروی، طوفان البکاء، چاپ سنگی تهران، ۱۳۲۳ق.
۳.محمدعلی حبیب‌آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۴، اصفهان، ۱۳۵۲ش.
۴.خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، مکتبه اسماعیلیان، قم.
۵.عباس قمی، هدیه الاحباب فی ذکر المعروفین بالکنی و الالقاب و الانساب، تهران، ۱۳۶۳ش.
۶.محمود میرزاقاجار، سفینه المحمود، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز، ۱۳۴۶ش.
۷.خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، ۱۳۵۰-۱۳۵۵ش.
۸.احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران، ۱۳۷۴ش.
۹.مصلح‌الدین مهدوی، تذکره القبور، یا، دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان، ۱۳۴۸ش.
۱۰.باقریان موحد، سید رضا، احمدی نژاد، سید اسماعیل، گوهری هروی، شاعر، خوشنویس، کاتب قرآن و منقبت‌سرا، مجله میراث شهاب. شماره خبر ۲۲۹، انتشار، ۲۴/۲/۱۳۹۲ش.
منبع: ویکی شیعه
