اشاره:
خداوند در آیه یک صد و شصت و یکم سوره دوم فرموده است «و کسانى که ایمان آوردهاند، سختترند در دوست داشتن براى خدا.» و خداوند متعال در آیه بیست و هشتم سوره آل عمران فرموده است «نباید گروندگان کافران را به جاى مؤمنان به دوستى بگیرند و هر کس این کار را بکند، از خداوند در چیزى نیست مگر آنکه بپرهیزید از ایشان پرهیز کردنى (از ایشان در تقیه باشید).» و در آیه پنجاه و هفتم سوره پنجم (مائده) فرموده است «اى آن کسان که گرویدید، یهودیان و مسیحیان را دوستان خود مگیرید. برخى از ایشان دوستان برخى دیگرند و هر کس از شما ایشان را دوست بگیرد، همانا او از ایشان است. همانا و بدرستى که خداوند قوم ستمگران را هدایت نمىکند.»
در آیه بیست و سوم سوره نهم (توبه) فرموده است «اى کسانى که ایمان آوردهاید. پدران و برادرانتان را در صورتى که کفر را بر ایمان برگزیدهاند، دوستان خود مگیرید.» و در آیه ۲۳ سوره پنجاه و هشتم (مجادله) فرموده است «نیابى گروهى را که ایمان آوردهاند به خدا و روز قیامت که دوست بدارند کسى را که مخالفت و ستیزه کرده است با خدا و رسولش، هر چند پدران یا پسران یا برادرانشان باشند.» و در آیه اول سوره شصت و یکم (ممتحنه) چنین فرموده است «اى کسانى که ایمان آوردهاید دشمن من و دشمن خودتان را دوست مگیرید.» و در آیه پنجاه و نهم سوره پنجم (مائده) فرموده است «اى کسانى که ایمان آوردهاید هر کس از شما از دینش برگردد، زود باشد که خداوند گروهى را بیاورد که آنان را دوست مىدارد و آنان هم خدا را دوست مىدارند.» تا آنجا که فرموده است «همانا حزب خدا غالبانند.» و خداوند متعال در آیه ۶۷ سوره چهل و سوم فرموده است «دوستان در آن روز برخى دشمن برخى هستند مگر پرهیزگاران.» امام صادق (علیه السّلام) فرموده است، مگر دین چیزى جز محبت و دوست داشتن است؟ خداوند متعال مىفرماید «اگر شما خدا را دوست دارید، از من پیروى کنید تا خدایتان دوست بدارد[۱].» همان حضرت فرموده است، مردم خدا را با سه حالت پرستش مىکنند، طبقهیى او را با آرزو و رغبت در پاداش مىپرستند که این پرستش آزمندان است و طمع شمرده مىشود. گروهى دیگر از بیم آتش و دوزخ او را مىپرستند، این هم پرستشى چون پرستش بردگان و آمیخته با بیم است. ولى من خدا را به سبب محبت به او مىپرستم و این پرستش افراد گرامى و موجب زینهارى و امان است. زیرا خداوند متعال مىفرماید «و آنان امروز از بیم در امانند.» (بخشى از آیه نود و یکم سوره بیست و هفتم) و نیز خداوند متعال مىفرماید «اگر شما خدا را دوست دارید، از من پیروى کنید تا خدایتان دوست بدارد و گناهان شما را براى شما ببخشاید.» (بخشى از آیه سى و یکم سوره سوم)، و هر کس به خداوند محبت بورزد، خداوند به او محبت مىورزد و هر کس که خداى عز و جل به او محبت ورزد، از کسانى است که در امان و زینهارى است[۲].
همان حضرت فرموده است، زنى از جن بنام عفراء به حضور پیامبر (صلّى الله علیه و آله) مىآمد و سخنان ایشان را مىشنید و سپس نزد جنیان صالح و نیکوکار مىرفت و آنان بدست او مسلمان مىشدند. چند روزى نیامد، پیامبر (صلّى الله علیه و آله) از جبریل (علیه السّلام) در باره او پرسیدند، گفت: به دیدار یکى از خواهران خود رفته است که او را براى خدا دوست مىدارد.
پیامبر فرمودند: خوشا به حال کسانى که یک دیگر را براى خدا و در راه خدا دوست مىدارند. بدرستى که خداوند متعال در بهشت ستونى از یاقوت سرخ برافراشته که بر آن هفتاد هزار کاخ و در هر کاخ هفتاد هزار غرفه است که آنها را براى کسانى که در راه خدا یک دیگر را دوست دارند و زیارت مىکنند، آفریده است.
رسول خدا (صلّى الله علیه و آله) روزى به یکى از یاران خود فرمود: اى بنده خدا! در راه خدا دوست بدار و در راه خدا دشمن بدار و در راه خدا مهرورزى کن و براى خدا بىمهرى کن که دوستى و ولایت خدا جز با این بدست نمىآید و هیچ کس مزه ایمان را بدون این کار نمىچشد، هر چند نماز و روزهاش بسیار باشد و حال آنکه برادرىها و دوستىهاى مردم در این روزگار شما بیشتر بر پایه دنیاست. براى آن یک دیگر را دوست دارند یا نسبت به یک دیگر کینه مىورزند و این براى آنان در پیشگاه خداوند کارى نمىسازد. آن مرد گفت: چگونه بدانم که در راه خدا دوست مىدارم و کینه مىورزم و ولى و دوست خداوند کیست که او را دوست بدارم و دشمن خداوند کیست که از او دورى و با او ستیز کنم؟ پیامبر (صلّى الله علیه و آله) براى او به على (علیه السّلام) اشاره کردند و فرمودند آیا این را مىبینى؟ گفت: آرى، فرمودند: دوستدار این مرد دوست خداست، او را دوست بدار و دشمن این مرد دشمن خداست، او را دشمن بدار. و این مرد را دوست بدار، هر چند پدر و پسرت را بکشد و دشمن این را دشمن بدار، هر چند پدر یا پسرت باشد[۳].
امام صادق (علیه السّلام) فرموده است، هر کس با کسى که عیب ما را مىگوید، همنشینى کند یا کسى را که از ما بریده است، مدح گوید یا با کسى که حقوق ما را قطع کرده است، پیوستگى داشته باشد، یا از کسى که با ما پیوسته است، بگسلد یا دشمن ما را دوست و دوست ما را دشمن بدارد، به کسى که فاتحه الکتاب و قرآن عظیم را نازل فرموده است، کافر شده است[۴].
على (علیه السّلام) فرموده است، براى انسان مؤمن سه دوست است، دوستى که مىگوید در حال زندگى و مرگ همراه تو هستم و آن عمل شخص است و دوستى که مىگوید من همراه تو هستم تا هنگامى که بمیرى و آن مال شخص است و چون مرد، آن مال از وارثانش مىشود و دوستى که مىگوید من تا کنار گورت با تو هستم و سپس رهایت مىکنم و آن فرزند اوست. پیامبر (صلّى الله علیه و آله) فرمودهاند: هر کس ما را دوست بدارد، روز قیامت همراه ما خواهد بود و اگر انسان سنگى را دوست داشته باشد، خدایش با آن محشور مىفرماید[۵].
امام صادق (علیه السّلام) فرموده است، از محکمترین دستگیرههاى ایمان این است که در راه خدا دوستى کنى و کینهورزى و در راه و براى خدا بخشش کنى و نکنى و هر کس کافرى را دوست بدارد، خدا را دشمن داشته و هر کس کافرى را دشمن بدارد، خدا را دوست مىدارد که دوست دشمن خدا، دشمن خداوند است[۶].
پیامبر (صلّى الله علیه و آله) فرمودهاند: سه چیز است که در هر کس باشد مزه ایمان را مىیابد، کسى که خدا و رسولش در نظرش از هر چیز دیگر محبوبتر باشد و هر کس که مرگ را دوست مىدارد فقط در راه خدا دوست بدارد و آن کس که افتادن در آتش در این جهان براى او محبوبتر از آن است که به کفر برگردد، پس از آنکه خدایش از آن نجات داده است[۷].
همان حضرت فرمودهاند: سوگند به کسى که جان من در دست اوست، هرگز وارد بهشت نمىشوید تا آنکه ایمان بیاورید و ایمان نخواهید آورد تا آنکه محبت بورزید، آیا شما را به کارى راهنمایى کنم که چون آن را انجام دهید، مهرورزى کردهاید؟
میان خود سلام دادن را آشکار کنید و فرموده است هنگامى که مردم تظاهر به علم کنند و عمل را ضایع سازند و زبانى اظهار محبت و در دل کینهتوزى کنند و قطع صله رحم کنند، در آن حال خدایشان لعنت و کر و کورشان مىفرماید[۸].
شاعرى چنین سروده و امام صادق (علیه السّلام) هم به آن تمثل مىجسته است. «خدا را عصیان مىکنى و حال آنکه تظاهر به دوستى او مىنمایى، سوگند به جان خودت که این در کارها عجیب است. اگر محبت تو صادق باشد، او را فرمانبردارى، زیرا دوستدار، مطیع کسى است که او را دوست مىدارد.»[۹] «تو را در دل خود همسخن خویش قرار دادم و هر کس مىخواهد با من نشیند، تن من با او خواهد بود، (من خود میان جمع و دلم جاى دیگر است) تن من، انیس و همنشین من است. ولى انیس واقعى من در روانم، حبیب دل من است.»[۱۰]
دیگرى سروده است:
«نفس دوستدار خدا، نفس زبونى است و کدام دوستدار و عاشق است که زبون نباشد و چون نفس دوستدار به پروردگارش پیوسته شود، محال است که چیز دیگرى را به جاى او بخواهد.» و سروده شده است:
«به من مىگویند تو را به خدا سوگند آیا عاشقى؟ مىگویم مگر یک روز بوده است که از عشق خالى باشم؟! از جام عشق در گهواره جرعهیى نوشیدم که شیرینى آن همچنان در سینه و گلوى من پایدار است.» دیگرى سروده است:
«بر حذر باش که با احمق دوستى کنى که احمق همچون جامه پوسیده است، هر گاه یک جاى آن را وصله زنى، همین که باد حرکتش دهد، جاى دیگرش دریده مىشود.
و همچون شکاف بزرگ در شیشه است و آیا دیدهاى شکاف و شکستگى شیشه به هم بر آید؟ یا چون خر چموشى است که اگر سیرش کنى به مردم لگد مىپراند و چون گرسنه شود، عرعر مىکند. یا چون برده بد کاره است که اگر گرسنهاش دارى از همسایه دزدى مىکند و چون سیر شود، تبهکارى مىکند.»
پی نوشت:
[۱] . نظیر این روایت با توضیحى در آغاز آن، ذیل شماره ۵ در اصول کافى مترجم، ص ۱۹۰، ج ۳، آمده است. و به نقل از محاسن برقى، در مشکاه الانوار طبرسى، ص ۱۲۰، از حضرت باقر نقل شده است. م.
[۲] . این روایت در خصال صدوق، ص ۱۸۷، ج ۱، همراه با ترجمه آقاى کمرهیى آمده است. م.
[۳] . به نقل از تفسیر امام عسکرى( علیه السّلام) و معانى الاخبار و عیون اخبار الرضا و علل الشرائع صدوق( رضی الله عنه)، در بحار الانوار، ص ۵۴، ج ۲۷، آمده است. م.
[۴] . به نقل از امالى صدوق، صفحات ۳۵ و ۳۴، در بحار الانوار، ص ۵۳، ج ۲۷، آمده است. م.
[۵] . نظیر این روایت در همان جلد بحار الانوار، صفحات ۷۹ و ۹۵، آمده است. م.
[۶] . در اصول کافى مترجم، ص ۱۸۹، ج ۳، آمده است. م.
[۷] . در مشکاه الانوار طبرسى، ص ۱۲۳ هم آمده است. م.
[۸] . در مشکاه الانوار طبرسى، ص ۱۲۳ هم آمده است. م.
[۹] . این دو بیت هم در مناقب ابن شهر آشوب، ص ۲۷۵، ج ۴، و به نقل از آن در بحار الانوار، ص ۲۴، ج ۴۷، به حضرت صادق( علیه السّلام) نسبت داده شده است و ظاهرا حق با فتال است که مىگوید، امام صادق( علیه السّلام) به آن تمثل جستهاند و در مصباح الهدایه، ص ۴۰۹ این دو بیت را از رابعه عدویه دانسته است. م.
[۱۰] . این دو بیت لطیف هم از رابعه عدویه است و در مصباح الهدایه، عز الدین محمود کاشى، ص ۲۶۲ و ۴۲۳، چاپ استاد فقید جلال الدین همایى، با ذکر این نکته که از رابعه است، آمده است و براى اطلاع از شرح حال رابعه به حاشیه مرحوم همایى در صفحات ۲۶۲ و ۲۶۳ همان کتاب مراجعه فرمایید. م.
