نگاهی به آیه‌ها و روایت‌ها در خصوص احترام به مادر
اشاره
دین مبین اسلام، برای زنده ماندن ملت‌ها، همبستگی خاصی را بین افراد آن‌ها لازم دانسته است و نسبت به پدر و مادر که شعاع بستگی انسان به آن‌ها نزدیکتر است، بیش تر سفارش کرده است. پروردگار عالم در وجود فرزندان، عاطفه و علاقه ی خاصی نسبت به والدین قرار داده است. هیچ فداکاری ای بالاتر از خدمت نسبت به والدین و به ویژه مادر نیست. متأسفانه بعضی از جوانان، پدر و مادر پیر خود را مزاحم زندگی می‌دانند و سعی در دورشدن از آن‌ها را دارند.
در جهت مخالف با این بی‌حرمتی‌ها، افرادی هستند که در سایه ی تربیت قرآنی، حتی والدین خود را در سنین پیری بهتر از فرزندان خود نگه می‌دارند که این خود، یک نوع احساس و عاطفه ی الهی است. حتی این روابط، پس از مرگ هم با انسان همراه است و از پرجوش ترین احساس‌های انسانی، روابط والدین و فرزندان است و همه ی این‌ها بدون جلب منفعت است و همین ویژگی است که قداست خاص به علاقه میبخشد(کلینی، ج۲، ص۱۵۸).
مقام و منزلت مادر
بر پایه ی تعالیم دینی، گرامیداشت مقام مادران مایه ی ورود به بهشت است؛ چنان که خط مشی و کیفیت رفتار مادر در تربیت فرزند وارسته ی اهل بهشت، نقش تعیین کننده ای دارد. از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره دو مطلب رسیده است:
– بهشت زیر پای مادران است(نوری طبرسی، ج۱۵، ص۱۸۰).
– هنگام نماز مستحبی، اگر پدرت تو را خواند، نماز را قطع نکن؛ و اگر مادرت تو را خواند، نماز را قطع کن(نوری طبرسی، ج۱۵، ص۱۸۱).
البته قطع نافله حرام نیست، لیکن در حالت جواز، قطع یا رجحان آن یک سان نیست و از این جهت، نیکی به مادر افضل از احسان به پدر است، چنان که از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است و سرّ ترجیح مادر، تحمل رنج‌های فراوان از سوی اوست(معزی، ج۲، ص۴۳۳).
خداوند متعال وقتی احترام به والدین را مطرح می‌کند برای گرامی داشت مقام زن، مادر را جداگانه نام می‌برد؛ مثلاً در مواردی می‌فرماید:
و حکم کرد پروردگارت که جز او را نپرستید و به والدین احسان کنید؛ اگر یکی از آن دو یا هر دو، در کنار تو به سال خوردگی رسیدند، به آن‌ها حتی اوف مگو و با آن‌ها سخن شایسته بگوی(اسراء/ ۲۳).
شکرگزار من و پدر و مادرت باش(لقمان/ ۱۴).
با همه ی این تجلیل‌های مشترک، هنگام یاد از زحمت‌های پدر و مادر فقط از زحمت مادر سخن می‌گوید: انسان را نسبت به پدر و مادرش به احسان سفارش کردیم، ]یاد کند که [مادر] نُه ماه چگونه [با رنج و زحمت بار حمل کشید و باز با درد و مشقت وضع حمل کرد و سی ماه تمام مدت حمل و شیرخواری بود(احقاف/ ۱۵).
در این آیه، زحمت‌ها و خدمت‌های دشوار سی ماه مادر را دوران بارداری، زایمان و شیردهی ذکر می‌کند و اشاره ای به زحمت‌های پدر نمی‌کند. آیه‌های قرآن در حق شناسی از والدین، دو قسم است: آیه‌های حق شناسی مشترک از پدر و مادر و آیه‌های مخصوص حق شناسی مادر. قرآن کریم، اگر درباره ی پدر حکم خاصی بیان می‌کند، فقط برای بیان وظیفه است؛ نظیر: خوراک و پوشاک مادران، به طور شایسته به عهده ی پدر فرزندان است(بقره/۲۳۳)؛ ولی هنگام تجلیل و بیان زحمت ها، تنها نام مادر را ذکر می‌کند.
محدوده ی نیکی به پدر و مادر
خداوند در قرآن، برای احسان و نیکی به پدر و مادر هیچ قیدی نیاورده و به صورت مطلق ذکر کرده، تا شامل هر نوع تجلیل، احترام و نیکی شود و از سوی دیگر، هر پدر و مادری را نیز شامل می‌شود؛ گرچه آن پدر و مادر مشترک باشند. خداوند در قرآن می‌فرماید: و به انسان سفارش کردیم که نسبت به پدر و مادرش نیکی کند. و اگر آن دو کوشیدند تا چیزی را شریک من سازی که هیچ عملی را به حقانیت آن نداری، از آنان اطاعت مکن(عنکبوت/ ۸).
و به انسان درباره ی پدر و مادرش سفارش کردیم… و اگر آن دو تلاش کردند که تو را بر این وادارند که چیزی را شریک من سازی که نسبت به آن هیچ آگاهی نداری، از آنان فرمان نبر؛ ولی در امور دنیا به شیوه ای پسندیده با آن دو معاشرت کن(لقمان/۱۴-۱۵).
جابر بن عبدالله انصاری می گوید: شنیدم مردی به امام صادق(علیه السلام) عرض کرد: پدر و مادرم مخالف حق هستند. امام فرمود: به آن‌ها نیکی کن، همان گونه که اگر مسلمان بودند، به آن‌ها نیکی می‌کردی(مجلسی، ج۱۷، ص۵۶).
فواید نیکی به پدر و مادر
احسان به پدر و مادر یکی از عوامل قبولی اعمال نیک انسان است.
* آمرزش گناهان، یکی از آثار ارزشمند احسان و نیکی به پدر و مادر است. در آیه ی ۱۴و ۱۵ سوره ی احقاف آمده است: و ما انسان را به احسان درباره ی پدر و مادرش سفارش کردیم.
* احسان و نیکی به پدر و مادر یکی دیگر از عوامل ورود انسان به جمع بهشتیان است(احقاف/۱۵).
* قرار گرفتن در جایگاه صالحان، از آثار و فوائد احسان و نیکی به پدر و مادر است. قرآن کریم می‌فرماید: و به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند… و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، حتماً آنان را در زمره ی شایستگان درمی‌آوریم(عنکبوت/ ۸-۹).
* خدا را بپرستید، و چیزی را شریک او قرار ندهد و به پدر و مادر نیکی کند،… و از نزد خود اجری بزرگ می‌دهد(نساء/۳۶ و ۴۰).
آفت‌های ترک نیکی به پدر و مادر
* ترک نیکی به پدر و مادر در قرآن از محرم‌های الهی شمرده شده و یکی از آثار سوء آن جداشدن از راه خداست که قرآن کریم در همین زمینه می‌فرماید: بگو: بیایید تا آن چه را پروردگارتان بر شما حرام کرده است برای شما بخوانم، آن این است که چیزی را شریک او قرار ندهید، و به پدر و مادر نیکی کنید،… و بگو که این راه مستقیم من است، پس از آن پیروی کنید و از راه‌های دیگر پیروی نکنید که شما را از راه خدا پراکنده کند. این است آن چه که خدا شما را به آن سفارش کرده است(انعام/ ۱۵۱-۱۵۳).
* سرپیچی از میثاق الهی در احسان به پدر و مادر یکی از عوامل گرفتارشدن به ذلت و خواری در دنیاست.
و یاد کنید وقتی را که از بنی اسرائیل پیمان استوار گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر خویشان و یتیمان نیکی کنید و با مردم نیکو سخن بگویید و نماز را به پا دارید و زکات بدهید؛ سپس جز اندکی از شما، همه اعراض کنان پشت کردید،… پس جزای کسانی از شما که این کار را می‌کنند جز خواری در زندگی دنیا چیزی نیست و روز قیامت به سوی سخت‌ترین عذاب بازگردانده می‌شوند؛ و خدا از آن چه می‌کنید هرگز غافل نیست(بقره/۸۳-۸۵).
و در پایان…
احترام به پدر و مادر لازم است و حتی نباید در برابر آن‌ها کمتر سخنی که دلیل بر ناراحتی از آن‌ها و حتی تنفر باشد به زبان آورد. خداوند در مسائل اعتقادی به ویژه مسئله ی توحید که یکی از اساسی‌ترین موضوع‌های اعتقادی است انسان را از اطاعت و تقلید جاهلانه از پدران و مادران نهی می‌کند. امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: نیکی به پدر و مادر بر همه واجب است؛ ولی اگر مشرک بودند، در شرک از آن‌ها و در معصیت از هیچ کس اطاعت مکن، به درستی که در معصیت خالق، هیچ کسی را حق اطاعت مخلوق نیست(مجلسی، ج۷۱، ص۵۶). امام علی(علیه السلام) نیز می‌فرماید: حق پدر بر فرزندان است که فرزند در هر چیزی جز معصیت خداوند از او اطاعت کند(نهج البلاغه، حکمت ۱ و ۳). در کلامی دیگر از آن حضرت آمده است: اطاعت از مخلوق در عصیان و نافرمانی خالق روا نیست(نهج البلاغه، حکمت ۱۶۷).
از این آیه‌ها و روایت‌ها به خوبی استنباط می‌شود که انسان‌ها را از اطاعت و تقلید جاهلانه از پدران و مادران نهی کرده و به پیامد خطرناک آن هشدار داده است. همچنین افراد لجوج و حق ناپذیری که بر اطاعت و تقلید کورکورانه از پدران و اجدادشان اصرار داشتند، به انواع عذاب خویش تهدید کرده است.
منابع
– قرآن کریم.
– نهج البلاغه.
– کلینی رازی، محمد بن یعقوب(۱۳۹۰)، اصول کافی، تهران، انتشارات استوار.
– مجلسی، محمدباقر(۱۴۰۳)، بحارالانوار، چاپ سوم، بیروت، داراحیاءالتراث العربی.
– معزی، شیخ اسماعیل(۱۳۷۱)، جامع احادیث الشیعه، قم.
– نوری الطبرسی، میرزا حسین(۱۴۰۷)، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه ی آل البیت.
منبع: مجله پیام زن؛ اردیبهشت ماه ۱۳۹۳ شماره ۲۶۶؛ نویسنده: اسماعیل اخلاقی
