تساوى تکریم والدین از دیدگاه قرآن کریم
اگر چنانچه از آلام و متاعب عدیده مادران در دوران باردارى و وضع حمل و پرورش فرزند در قرآن کریم سخن به میان آمده است و به طور اندک از زحمات پدر اشاره رفته است این مسئله دلیل بر بى‌اهمیت شمردن مقام پدران نمی‌باشد. خداوند در مقام تساوى تکریم والدین خطاب به فرزندان جهت حمایت و دستگیرى می‌فرماید: «و احفض لهما جناح الذلّ من الرحمه و قل ربّ ارحمهما کما ربّیانى صغیرا؛(۱۴) و بال‌هاى خود را از روى فروتنى و مهربانى و رحمت بر سر هر دو آنها بگشاى و بگو خدایا به آنها رحم کن همان گونه که مرا در کودکى پرورش دادند».
از دیدگاه خداوند منّان به حدى رحمت و رأفت، ارجمند و مقدس شمرده می‌شود که عطوفت فرزند به منزله دو بال پرنده قلمداد شده که از روى ذلّ و فروتنى بر سر پدر و مادر گشاده می‌گردد. این تشبیه زیبا در اصطلاح علم بیان، به استعاره مکنیه تعبیر شده است. چون هنگام حذف ادات تشبیه، عبارتى که مفهوم می‌گردد همانا فروتنى، رأفت و عطوفت سرشار از عشق و عاطفه فرزندان می‌باشد.(۱۵)
در این آیه به ظرافت‌هاى حساس و نکته‌هاى پر معنا در رابطه با احترام به پدر و مادر و نیز آزمایش فرزندان در ارتباط با نحوه نگاهدارى صحیح و ایثارگرانه آنها اشاره شده است:
۱- توجه به حالات پیرى پدر و مادر که در زمان کهولت و بیمارى بیشتر به حمایت و محبت نیازمند می‌باشند چه آنها ممکن است که بر اثر ناتوانى نتوانند از جاى برخیزند یا در امر نظافت شخصى کوشا باشند لذا فرزندان مورد آزمایش قرار می‌گیرند که آیا از صبر و حوصله کافى براى نگهدارى مهربانانه و مؤدبانه برخوردار هستند یا خیر؟
۲- ایجاد انگیزه تواضع و فروتنى «خفض جناح».
۳- هنگامی که فرزند سر بر آستان الهى می‌ساید و پروردگار خویش را حمد و سپاس می‌گوید پدر و مادر را در حال حیات و ممات فراموش نکند و از خداوند براى آنها تقاضاى رحمت کند و به خدا عرضه دارد که: بارالها! همان گونه که آنها در کودکى مرا تربیت کردند و از نشاط و جوانى به لحاظ بالندگى و تکامل فرزند خویش ایثار نمودند هم اکنون آنها را مشمول عنایت و رحمت خود قرار بده.
نیکى باید مستقیم و بدون واسطه باشد
قرآن کریم در سوره انعام، آیه ۱۵۱، نیکى به پدر و مادر را بلافاصله بعد از مبارزه با شرک عنوان می‌نماید که دلیل بر اهمیت فوق العاده حق پدر و مادر در دستورات فرهنگ اسلامی است. در این آیه می‌فرماید: «الّا تشرکوا به شیئاً و بالوالدین احساناً؛ هیچ چیز را شریک خدا قرار ندهید و نسبت به پدر و مادر نیکى کنید».
اصل فرمایش این است که: «بالوالدین احساناً؛ اگر می‌فرمود: الى الوالدین احساناً؛ یعنى نیکى کردن هرچند به طور مستقیم و یا غیر مستقیم باشد. اما «بالوالدین احساناً» یعنى نیکى کردن به طور مستقیم و بدون واسطه، آیه می‌فرماید موضوع نیکى به پدر و مادر، آنقدر اهمیت دارد که باید فرزند شخصاً و بدون واسطه آن را انجام دهد.(۱۶)
اطاعت از والدین مشرک جایز نیست
همه ما می‌دانیم که شرک در اسلام، عملى حرام و زشت شمرده می‌شود و انسان مشرک، نجس قلمداد می‌گردد. از دیدگاه اسلام اگرچه مقام پدر و مادر بسى ارزشمند شمرده می‌شود لکن فرزند مسلمان وظیفه دارد از اطاعت پدر و مادر مشرک، سر باز زند. نمونه بارز آن داستان سلمان فارسى است که بر آئین مجوس بود لکن بعد از گرایش به اسلام، از نزد والدین خویش که هر دو مشرک بودند گریخت و از اوامر آنها اطاعت ننمود.
قرآن کریم در سوره عنکبوت اگرچه ما را به احسان نسبت به والدین فرا می‌خواند لکن در جایى از آیه می‌فرماید که: اطاعت از پدر و مادر مشرک که سعى و تلاش بر شرک ورزیدن فرزندان خویش دارند، جایز نیست. آیه ذیل گواه بارزى بر این مدعاست:
«و وصّینا الانسان بوالدیه حسناً و ان جاهداک لتشرک بى‌ما لیس لک به علمٌ فلاتطعهما…».(۱۷)
ما به انسان توصیه کردیم به پدر و مادر خویش نیکى کند و اگر آن دو تلاش کنند و اصرار ورزند که براى من شریک قائل شوى که به آن علم ندارى از آنها اطاعت مکن.
تربیت صحیح مادر، گام اساسى به سوى سعادت
عمده طرز تفکر موهوم در جامعه عرب قبل از اسلام بر این باور استوار بود که نه تنها دختران و زنان عضو اصلى و شاخص جامعه بشمار نمی‌روند بلکه گاه در حکم ظروفى براى نگاهدارى و آفرینش پسرانى قلمداد می‌شدند که تنها براى اصل و نسب آفرینى پدران فرزند می‌آورند همان گونه که یکى از شاعران عصر جاهلى این گونه سروده است:
و انّما امهات النّاس اوعیه
مستودعات و للانساب آباء
مادران در حکم ظروف براى پرورش انسان‌ها می‌باشند و تنها براى نسب پدران، فرزند می‌آورند!(۱۸)
چه بسا مادرانى که با زحمات و مشقات فراوان تنها به داعیه بقاء نسل و تحکیم بنیان خانواده و فرزندان خود را در بطن خویش می‌پرورانند و یا متحمل هزینههاى سنگین و گزاف در امر زایمان و رشد و تکامل فرزند می‌گردند لکن از شناخت ماهیت تعلیم و تربیت در ناآگاهى بسر می‌برند و همین عوامل علاوه بر فرسایش نیروى جسمانى، منجر به نادیده انگاشتن عواطف واقعى و همه جانبه آنان در امر ایفاى وظایف خطیر مادرانه و پرورش اطفال و ارضاء خواسته‌هاى مشروع و بر حق فرزندانشان خواهد گشت. آیا چنین مادرانى که فرزندان خویش را در مسیر تباهى و فساد سوق می‌دهند و موجب تولید زحمات عدیده و مشکلات و ناهنجاری‌هاى فراوان اجتماعى را فراهم می‌سازند به واقع بهشت در زیر پاى آنهاست؟! اگر چنانچه پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند:
تناکحوا…تناسلوا. ازدواج کنید و فرزند آورید که من در قیامت به امت خویش مباهات خواهم نمود. مراد از این فرمایش یک جمعیت متعادل و به عبارت بهتر و فراگیر یک امت سازمان یافته و تربیت شده در امر تهذیب و تزکیه نفوس اجتماع می‌باشد نه یک جمعیت رو به تزاید لجام گسیخته و فاقد روح تربیت و تعالى اخلاقى که حتى از قابلیت ذاتى لازم جهت تربیت پذیرى بی‌بهره می‌باشند و هر از گاه مشکلات عدیده را فراهم ساخته و مرتکب جرایم گوناگون می‌شوند.
داستان شگفت آور خضر و کشتن طفل بدست او، مبیّن آنست که آن جناب از طریق علم لدنى و دانش الهامی و شهودى، پى به فساد و عدم صلاحیت او برده بود. خضر در پاسخ اعتراض موسى(علیه السلام) خواهان فرزند صالح بود تا از این طریق جمعیت متعادل و کمال یافته صالحان پدیدار شود. او از خداوند درخواست نمود تا فرزند صالح به والدین با ایمان مرحمت فرماید.
«…و امّا الغلام فکان ابواه مؤمنین فخشینا ان یرهقهما طغیاناً و کفراً فاردنا ان یبدلهما ربّهما خیراً منه…».(۱۹)
بارها به تجربه ثابت شده خانواده‌هایى که از فرزندان کمتر برخوردارند و مادر به منزله مدیر در امر اداره منزل و تعلیم صحیح فرزندان به شمار می‌رود از امکانات لازم جهت تربیت و رشد و تعالى فرزندان خویش بهره مند می‌باشند. لکن خانوادههاى پرجمعیت که از کنترل لازم جهت حفظ و حراست اولاد خویش از دستبرد شیاطین اجتماع در ناآگاهى بسر می‌برند، نمی‌دانند که به پرورش شایسته کدامیک از آنها توجه کنند! قرآن کریم در این رابطه می‌فرماید:
«المال و البنون زینه الحیاه الدنیا و الباقیات الصالحات خیرٌ عند ربک ثواباً و خیر املا…؛(۲۰) مال و ثروت و فرزندان، مایه زینت حیات دنیا هستند؛ اما آنچه از خیر و صلاح باقى ماند، بهتر است.
خواجه نصیر الدین طوسى هدف از تربیت کودک را این چنین معرفى می‌کند:
«و چون رضاع(شیردهى) او تمام شود به تأدیب و ریاضت اخلاق او مشغول باید شد پیشتر از آن که اخلاق تباه فراگیرد؛ چه کودک مستعد بود و به اخلاق ذمیمه میل بیشتر کند به سبب نقصان و حاجاتى که در طبیعت او بود…».(۲۱)
مطالعه در زندگینامه بسیارى از دانشمندان و فیلسوفان جهان و علل ترقى و پیشرفت آنان در علم و حکمت، هر وجدان آگاه و افکار بیدار را به قضاوت صحیح پیرامون تربیت شایسته و سازنده مادران ارجاع می‌دهد. «کنفوسیوس» حکیم و فیلسوف معروف چین رمز موفقیت و تعالى خویشتن را مرهون مادرى مهربان و دانا می‌دانست که در آخرین دم حیات از هیچ گونه کوششى جهت رفاه فرزند دریغ نورزید، هنگامی که مادر آن حکیم از دنیا رفت کنفوسیوس بسیار متأثر و محزون بود و حتى چنگ و تار خویش را شکست. مادر «منسیوس» پیشواى مکتب اصولى چین در خصوص پیشرفت فرزند دست به اقدام جالبى زد. هنگامی که همسر آن زن فوت شد او با فرزند خویش در خانه اى سکنى گزید که در حوالى گورستان بود. مادر منسیوس مشاهده کرد که فرزندش پیوسته از اعمال گورکنان تقلید می‌کند ناچار به ترک خانه گردید و در محلهاى مشرف به بازار سکونت گزید لکن دریافت که منسیوس در بازی‌هاى خویش بسان کاسبان و اهل حرفه رفتار می‌کند ناچار به ترک آن محل شد و عاقبت در محله اى که غالب فیلسوفان و حکما در آنجا ساکن بودند رحل اقامت افکند. بعد از چندى آن زن دانا دریافت که فرزندش با فیلسوفان و اهل دانش سروکار یافته است لذا در همان محل جایگزین گشت تا منسیوس حکیم و فیلسوف شهیر گردید.(۲۲)
اگر افلاطون و سقراط بودهاند بزرگ
بزرگ بوده پرستار خردّى ایشان(۲۳)
بانوى مجتهده امین(ره) معروف به بانوى اصفهانى که نقش ارزنده و شامخى پیرامون تعلیم و تربیت شایسته زنان در قرن معاصر دارد، پیرامون پرورش و تعالى روان فرزندان توسط مادر این چنین به بانوان مسلمان اندرز می‌دهد:
«…اى بانوان…شما موظف به امر بزرگى هستید زیرا که جاى تردید نیست که اولین کلاس تربیت بشر، دامن مادر است وقتى بشر پا در این عالم می‌گذارد چون لوح وجود او خالى است تربیت مادر و آنچه از قبل او به وى القاء می‌شود مثل نقشى که بر سنگ زده می‌شود به همین گونه در سینه طفل نفوذ می‌کند و سعادت و شقاوت در همان ابتدا در وى تعبیه می‌شود… بدیهى است که هر خلق و ملکهاى که در انسان رسوخ نماید، زائیده شده تکرار عمل اوست… اگر مادر از ابتدا مانع از اعمال زشت کودک شود، به هنگام بزرگسالى به فساد اخلاق گرفتار نخواهد شد…».(۲۴)
خواجه نصیرالدین طوسى(ره)، نخست مرتبه تأدیب کودک را منع از مخالطت اضداد می‌داند چون همنشینى و دیدار غیر متجانس موجب فساد طبع کودک خواهد شد:
«… و اول چیز از تأدیب او آن بود که او را از مخالطت اضداد که مجالست و ملاعبه ایشان مقتضى فساد طبع بود، نگاه دارند؛ چه نفس کودک، ساده باشد و قبول صورت از اقران خود زودتر کند…».(۲۵)
حضرت زهرا(سلام الله علیها)، تجسم عینى بهترین آموزگار و مربى فرزندان
حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) بهترین الگوى راستین مادران فداکار و از جان گذشته در امر تعلیم و تربیت فرزندان عزیز خویش می‌باشد. مقام شامخ آن حضرت در ایفاى وظایف خطیر مادرى به قدرى والا شمرده می‌شود که آن بانو علاوه بر مقام «ام الائمه» دلسوزانه به پدر مکرم خویش رسول اللّه(صلی الله علیه و آله و سلم) مهر و محبت بی‌شائبه ابراز می‌فرمود تا جائیکه به «ام أبیها» مفتخر گشت. به قول شاعر:
بس که محبوب است مادر بس که دارد احترام
مصطفى را دخترش زهرا بجاى مادر است(۲۶)
حضرت زهرا(سلام الله علیها) در جنبه‌هاى مربوط به تربیت فرزندان مثل دقت در سلامتى آنان، بازى و تشویق و تربیت عبادى و دینى به نوگلان اهل بیت و توجه به حضور و غیاب آنان، انتخاب بهترین اسماء جهت فرزندان و… نهایت توجه را مبذول می‌داشت که به برخى از این جنبهها اشاره می‌کنیم:
دقت در سلامتى روح و جسم آنان
آن بانوى عظیم الشأن اسلام در امر رسیدگى به سلامت روح و جسم فرزندان نهایت حساسیت و توجه از خودنشان می‌داد. در تفسیر سوره هل اتى آمده است که ایشان جهت شفاى حسن و حسین(علیه السلام) نذر سه روزه انجام دادند. با حلول ماههاى عبادت مثل ماه شعبان و رمضان، فاطمه(سلام الله علیها) مشتاق آن بود که فرزندان را در نیمه شب و سحرگاهان از خواب بیدار سازد تا آنان از طریق تأثیر پذیرى عبادت به رموز خداشناسى آشنا شوند.
بازى و سرگرمی مفید همراه با سخنان دلنشین و آموزنده
شکى نیست که بازى و سرگرمی براى کودکان به منزله تقویت روح و روان آنان قلمداد می‌گردد. فضاى بازى و سرگرمی اگر در محیطى آموزنده و سرشار از عطوفت و مهربانى مادران در خانه و مربیان در مهد کودک و مدرسه انجام گیرد ثمرات چشمگیرى به بار خواهد آورد. متأسفانه بسیارى از مادران از درک عمیق چگونگى ایجاد محیط سالم جهت پرورش روحیه فرزندان ناآگاه می‌باشند. به طور مثال استفاده از آهنگ‌هاى مبتذل و ناسالم و مشاهده تصاویر لهو و لعب، طفل را به انسانى سرشار از عشق کاذب به موسیقى خلاف و ناسالم تبدیل می‌سازد. ثمره ترویج موسیقى حرام تا آنجا خواهد بود که فلان زن خواننده معروف از سنین طفولیت عادت به رقص و ترانه داشته است… بارها مشاهده می‌شود که در مجالس مختلف دختر بچهها را وادار به رقصیدن در انظار عموم می‌کنند که بدیهى است چه اثرات مخرب و خانمانسوز اخلاقى را ببار خواهد آورد…
حضرت زهرا(سلام الله علیها) از موقعیت مطلوب خانه دارى به نحو احسن کمال بهره بردارى را می‌نمود گاه از طریق ترنم اشعارى زیبا حس شجاعت و مبارزه با ستمگران را به حسن و حسین(علیهماالسلام) القاء می‌نمود. نقل است که گاه حسن(علیه السلام) را در آغوش می‌گرفت و این چنین می‌سرود:
اشبه اباک یا حسن
و اخلع عن الحق الوسن
و اعبد الهاً ذاالمنن
و لاتوال زالاحن
حسن جان! مانند پدرت على(علیه السلام) باش و ریسمان را از گردن حق بردار خداى احسان کننده را پرستش کن و با افراد دشمن و کینه توز دوستى مکن.
و گاه حسین(علیه السلام) را بر زانوان می‌نشاند و او را با دستان مبارکش نوازش می‌کرد و می‌فرمود:
انت شبیهاً بأبی
لست شبیهاً بعلى…
حسین جان! تو به پدرم رسول اللّه(صلی الله علیه و آله و سلم) شباهت دارى و به پدرت على(علیه السلام) شبیه نیستى.(۲۷)
توجه به رفت و آمد فرزندان
زمینه بسیارى از مفاسد اجتماعى، ریشه در عدم توجه کافى و حساس والدین نسبت به فرزندان دارد. انواع شرارت، قتل، سرقت، اعتیاد و دوستی‌ها و رفاقت‌هاى کاذب و دروغین به لحاظ بى‌اعتنایى و اهمال والدین به ویژه مادران خانه‌دار که وظیفه سرپرستى و تربیت اولاد بر عهده آنهاست می‌باشد که ثمره آنهمه فجایع بارها از طریق جراید در قالب حوادث گوناگون به چاپ می‌رسد. لکن به کارنامه درخشان زندگى فاطمه زهرا(سلام الله علیها) که بنگریم درمی یابیم که ایشان با آن همه تحمل شب زنده دارى و عبادت و انجام امور خانه لحظهاى از حضور و غیاب فرزندان عزیزش غافل نبود و آن حضرت مراقب آنان بود کما اینکه روزى حسن و حسین(علیه السلام) به غار جبل رفته و مشغول بازى بودند غیبت طولانى آن دو طفل خردسال، مادر را نگران ساخته بود. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) پس از شنیدن خبر گم شدن آنها به غار جبل رفت و نوه‌هایش را که مشغول بازى بودند یافت و به خانه آورد.
انتخاب بهترین نام‌ها
حضرت زهرا(سلام الله علیها) در انتخاب نام نهایت دقت را مبذول می‌داشت تا این قبیل اسماء شخصیت بسزایى در رفتار و کردار فرزندان ایجاد نماید. لکن بسیارى از والدین نام‌هاى مجعول و نامأنوس را براى فرزندان خود انتخاب می‌کنند و حتى از تفهیم معناى نام‌ها بى‌خبر می‌باشند!(۲۸)
بارالها! به همه مادران، زنان و همسران توفیق کفالت صحیح و با هدف در پرتو حسن عنایات حقانى خود قرار بده.
پروردگارا! به مادران بیاموز که در مسیر جهانى شدن عواطف شایسته و سازنده مادرانه خویش گام‌هاى ارزشمند بردارند.
خداوندا! به همه زنان قدرت بینش و شناخت بانوان بزرگ الگوساز همچون حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) و همه زنان بزرگ صدر اسلام عطابخش.
پینوشتها
۱- لغت نامه دهخدا، ج ۳، ص ۳۲۹۸ – ۳۲۹۷؛
۲- ارزش پدر و مادر، سید اسماعیل گوهرى، ص ۲۱ – ۲۰؛
۳- حقوق والدین، حدیث مهر مادر، محمد حسین قاسمی ، ص ۳۱ – ۳۰، نشر: روح.
۴- کلیات سعدى، باب ششم در ضعف و پیرى، دکتر محمد على فروغى، ص ۱۵۱؛
۵- سوره احقاف، آیات، ۱۶ – ۱۵؛
۶- تفسیر نمونه، ج ۱۳، جزء شانزدهم، ص ۵۸ – ۵۷، آیت اللّه مکارم شیرازى.
۷- صحیفه کامله سجادیه، فیض الاسلام، دعاى حضرت براى پدر و مادر، ص ۱۵۹؛
۸- سوره لقمان، آیه ۱۴؛
۹- تفسیر نمونه – ج ۱۷ – ص ۴۰ – ۳۹؛
۱۰- همان منبع، جزء شانزدهم، سوره مریم، ص ۱۷ – ۱۶؛
۱۱- سوره هود، آیات ۷۱ – ۷۲؛
۱۲- سوره مریم، آیه ۲۰؛
۱۳- تفسیر نمونه – جزء شانزدهم – ص ۳۵؛
۱۴- سوره اسراءِ، آیه ۲۴؛
۱۵- جواهر البلاغه فى المعانى و البیان و البدیع – احمد هاشمی – ص ۲۷۴- نشر الهام.
۱۶- مقام پدر و مادر در فرهنگ اسلامی ، ص ۹، محمدرضا صالحیان – نشر: مهر قائم.
۱۷- سوره عنکبوت، آیه ۸؛
۱۸- تفسیر نمونه، ج ۲، ص ۴۴۶ – ۴۴۵؛
۱۹- سوره کهف، آیات ۸۱ – ۸۰؛
۲۰- سوره کهف، آیه ۴۸؛
۲۱- اخلاق ناصرى، خواجه نصیر الدین طوسى، باب سیاست و تدبیر اولاد.
۲۲- تاریخ جامع ادیان، جان مایرناس ، کنفوسیانیزم و مکتب اصولى چین – ترجمه دکتر على اصغر حکمت.
۲۳- شعر از دیوان پروین اعتصامی ، «مادر».
۲۴- روش خوشبختى و توصیه به خواهران ایمانى. تألیف مصطفى هادوى ص ۶۷ – ۶۶؛
۲۵- اخلاق ناصرى ، سیاست و تدبیر اولاد.
۲۶- شعر از مؤید ، حدیث مهر مادر، محمد حسین قاسمی ، ص ۴۹ ، نشر روح.
۲۷- فرهنگ فاطمیه، الفباى شخصیتى حضرت زهرا(سلام الله علیها)، مهدى نیلى پور – ص ۲۶۸، نشر: رزمندگان اسلام.
۲۸- همان منبع ، ص ۱۰۶ – ۱۰۵؛
نویسنده: پروین داودى فرد
منبع: ماهنامه پاسدار اسلام؛ شماره ۲۹۵
