چکیده:
عمار بن یاسر صحابه پیامبر(صلی الله علیه و آله)، از نخستین مسلمانان و از شیعیان امام علی(علیه السلام). عمار از یاران نزدیک امام علی(علیه السلام) و از جمله نخستین شیعیان آن حضرت بود. بعد از وفات پیامبر(صلی الله علیه و آله)، وی در حمایت از علی(علیه السلام) از بیعت با ابوبکر سرباز زد. در زمان خلیفه سوم وی از جمله مخالفان خلیفه بود و با او درگیری‌هایی داشت و در اعتراضات علیه او شرکت داشت. در زمان خلافت علی(علیه السلام) از همراهان آن حضرت بود و در جنگ صفین در رکاب امیرالمؤمنین(علیه السلام) جنگید و به دست لشکریان معاویه شهید شد. پیامبر(صلی الله علیه و آله) در حدیثی شهادت وی به دست گروه باغی (=شورشگر) را از پیش اطلاع داده بود.
نسب
عمار بن یاسر بن عامر، کنیه‌اش ابویقظان، و حلیف (= هم پیمان) بنی مخزوم بود.[۱] نسب عمار به خاندان عنس بن مالک از قبایل قحطانی و ساکن یمن می‌رسد. یاسر پدر عمار در جوانی به مکه آمد و در آنجا اقامت کرد و با ابو حذیفه که از بنی مخزوم بود پیمان بست.[۲]
در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله)
عمار و پدر و مادرش از سابقین در اسلام بودند. بر اساس روایتی، وی بعد از سی و چند نفر مسلمان شد و بنابر روایتی دیگر، یکی از هفت تن مسلمان نخست بود.[۳] عمار، برادرش عبدالله، پدرش یاسر و مادرش سمیه، بلال، خَبّاب، و صُهَیب، به دست قریش به شدیدترین وجهی شکنجه شدند تا از اسلام روگردان شوند. سمیه و یاسر در اثر این شکنجه‌ها جان دادند. آن‌ها نخستین شهدای اسلام بودند.[۴]
مشرکان، عمار را نیز مجبور به ناسزاگویی به پیامبر(صلی الله علیه و آله) کردند اما پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) عذر او را پذیرفت و به او فرمود اگر دیگربار نیز مجبورش کردند، چنین کند. در پی این ماجرا بود که این آیه نازل شد: مَن کفَرَ بِاللَّهِ مِن بَعْدِ إِیمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُکرِ هَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمَانِ (ترجمه: هر کس پس از ایمان آوردن خود، به خدا کفر ورزد [عذابی سخت خواهد داشت ] مگر آن کس که مجبور شده [ولی ] قلبش به ایمان اطمینان دارد.)[ ۱۶–۱۰۶] [۵][۶]
بنابر برخی از گزارش‌ها که درباره آن اختلاف است، عمار از جمله مهاجران به حبشه بود.[۷]
عمار در هنگام مهاجرت پیامبر به مدینه همراه آن حضرت بود و در محله قبا در ساخت مسجد قبا همکاری داشت.[۸] وی در مدینه از صحابه نزدیک پیامبر اسلام بود و در همه جنگهای آن حضرت شرکت داشت.[۹]
فضایل عمار: روایاتی از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) در فضایل عمار نقل شده است؛ از جمله اینکه آن حضرت فرمودند بهشت مشتاق علی، عمار، سلمان و بلال است.[۱۰] همچنین از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل شده است که فرمود: عمار با حق است و حق با عمار، عمار گرد حق می‌چرخد هرجا که باشد، و قاتل عمار در آتش است.[۱۱]
در دوران خلفا
عمار در کنار سلمان، مقداد، ابوذر از نخستین شیعیان دانسته شده‌اند که در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) بدین نام شناخته شده‌اند.[۱۲]
عمار در دفاع از حق علی(علیه السلام) بر ولایت در آغاز از بیعت با ابوبکر سرباز زد.[۱۳] وی در زمان خلیفه اول در جنگ یمامه شرکت کرد و در این جنگ بود که گوشش بریده شد.[۱۴]
در دوران خلافت عمر فرماندار شهر کوفه و فرمانده سپاه مسلمانان در این شهر شد.[۱۵] در دوران فرماندهی او بود که جنگ نهاوند روی داد و بخشی از مناطق داخلی ایران فتح شد.[۱۶] اما بعد از چندی از این منصب عزل شد. منابع تاریخی علت عزل وی را به روشنی بیان نکرده‌اند و برخی گزارش‌ها از نارضایتی مردم و درخواست آنان از عمر برای عزل عمار خبر داده‌اند. علت این اعتراض‌ها به روشنی ذکر نشده است؛ در یکی از این گزارش‌ها اعتراض مردم به ضعف عمار و بی‌اطلاعی وی از سیاست نسبت داده شده است.[۱۷]
در زمان خلیفه سوم مشاجراتی شدید میان وی و عمار درگرفت. یکی از این موارد اعتراض عمار به تبعید ابوذر به ربذه بود که به مشاجره شدیدی بین عمار و عثمان انجامید و عمار به دستور عثمان به سختی کتک خورد. عثمان قصد داشت عمار را از مدینه تبعید کند اما با اعتراض بنی مخزوم و امام علی(علیه السلام) از این کار منصرف شد.[۱۸] برخی گزارش‌ها ماجرای برخورد، مشاجره و ضرب و شتم عمار را، زمانی دانسته‌اند که او و سایر کوفیان به شراب‌خواری و بی‌قیدی ولید بن عقبه که از سوی عثمان حاکم کوفه بود، اعتراض کردند.[۱۹] گزارش دیگر ضرب و شتم عمار را زمانی ذکر کرده است که عمار به نحوه تقسیم بیت المال از سوی عثمان اعتراض و به این سخن خلیفه که نحوه مصرف بیت‌المال را از اختیارات خود می‌دانست، انتقاد کرد.[۲۰]
عمار در ماجرای شورش بر عثمان با معترضان همراهی داشت. او در مصر به معترضان پیوست و در مدینه در محاصره عثمان شرکت داشت.[۲۱]
در زمان خلافت امیرالمومنین(علیه السلام)
عمار یاسر از طرفداران خلافت علی(علیه السلام) بود. در زمان وفات عمر و ماجرای تشکیل شورای تعیین خلیفه، در گفتگویی با عبدالرحمن بن عوف به او توصیه کرد علی(علیه السلام) را انتخاب کند تا مردم دچار تفرقه نشوند.[۲۲] بعد از کشته شدن عثمان، عمار از جمله افرادی بود که مردم را به بیعت با علی(علیه السلام) دعوت می‌کردند.[۲۳]
وی در حکومت امیرالمؤمنین(علیه السلام) در جنگهای جمل و صفین شرکت داشت. در جمل، فرمانده میسره [سمت چپ] لشکر امام(علیه السلام) بود.[۲۴] و در روز سوم جنگ صفین نیز وی فرمانده لشکر امام(علیه السلام) بود.[۲۵]
شهادت
عمار در جنگ صفین در صفر[۲۶] یا ربیع الثانی سال ۳۷ق[۲۷] به شهادت رسید. پس از شهادت عمار، امام علی(علیه السلام) بر او نماز گزارد.[۲۸] سن عمار هنگام شهادت، بالای نود بود. برخی ۹۳، برخی ۹۱ و برخی ۹۲ سال گفته‌اند.[۲۹]
شهادت عمار در جنگ صفین به دست سپاهیان معاویه، همواره از عوامل سرزنش معاویه و یکی از دلایل حقانیت علی(علیه السلام) در این نبرد دانسته شده است. دلیل این مسئله، شهرت حدیثی از پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود که بیان می‌کرد کشندگان عمار، گروهی باغی (یعنی گروه خارج از اطاعت امام عادل) هستند.[۳۰] ابن عبدالبر این حدیث را متواتر می‌داند و می‌گوید از صحیح‌ترین احادیث است.[۳۱]
گفته‌اند که خزیمه بن ثابت، در جنگ جمل و صفین حاضر شد ولی شمشیر از غلاف بیرون نیاورد ولی در جنگ صفین هنگامی که دید عمار به دست لشکر معاویه کشته شده گفت: اکنون گروه گمراه برای من مشخص شد و شروع به جنگ در رکاب امام علی(علیه السلام) کرد تا اینکه به شهادت رسید.[۳۲]
مقبره عمار
قبر عمار در محل شهادتش در استان رقه در سوریه قرار دارد.[۳۳] نویسنده کتاب اماکن زیارتی سیاحتی سوریه در توصیف این مقبره چنین می‌نگارد: «این مقبره در سمت راست باب علی علیه‌السلام است. چند سالی است به اهتمام جمهوری اسلامی مقبرهای بسیار بزرگ و باشکوه در حال ساخت است. بر فراز مقبره عمار، گنبدی مرتفع از بتون و سیمان قرار دارد و ارتفاع و سقف مقبره نیز بسیار زیاد است. قبر مطهّر او در زیر این گنبد قرار دارد.»[۳۴]
وصف این زیارتگاه در مقاله «زیارتگاه‌های اهل بیت و اصحاب علیهم السلام در سوریه» چنین آمده است: «زیارتگاه عظیم و باشکوهی در این شهر وجود دارد که در چند سال اخیر، توجه شیعیان و کاروان‌های زیارتی را به خود جلب کرده است. این زیارتگاه، قبور چند تن از شهدای صفّین، شامل عمار یاسر، اویس قرنی و ابی بن قیس است. بنای زیارتگاه تا پیش از سه دهه اخیر تنها شامل دو اتاق محقّر و کوچک بر روی قبر هر یک از عمار یاسر و اویس قرنی بود (۵۶)، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به توصیه امام خمینی و با موافقت حافظ اسد، رئیس جمهور وقت سوریه، زمین زیارتگاه خریداری و در آن اسکلت و چارچوب بنای فعلی زیارتگاه ساخته شد، اما بنا چندین سال به همین صورت رها گردید، تا اینکه با پشتیبانی ایران و اجرای وزارت مسکن و شهرسازی دولت وقت جمهوری اسلامی، ساختمان بنا و کاشی کاری‌ها و سایر تزئینات آن تکمیل، و در سال ۲۰۰۴/۱۳۸۲ رسماً افتتاح شد. بنای زیارتگاه دارای صحن مستطیل وسیعی است که در گرداگرد آن، رواق ها، اتاق‌ها و سالن‌هایی با کاربری اداری و مذهبی در دو طبقه قرار دارد. تمام نماهای خارجی بنا و صحن، با سنگ‌های سفید رنگ و نیز تزئینات کاشی کاری پوشیده شده و زیبایی خیره کننده‌ای به آن بخشیده است. زیارتگاه عمار یاسر در غرب صحن و زیارتگاه اویس قرنی در شرق صحن واقع است و بنای هر دو به یک شکل و دارای گنبد با کاشی‌های آبی رنگ و مناره مرتفع است. در بیرون از ضلع شرقی صحن، زیارتگاه ابی بن قیس قرار دارد که دارای گنبدی کوچک‌تر از زیارتگاه‌های عمار و اویس است.»[۳۵]
تخریب حرم عمّار
در ۲۱ رمضان سال ۱۴۳۴ق /ششم مرداد ۱۳۹۲ش، همزمان با شبهای قدر، گروه‌های تکفیری در سوریه که کنترل استان رقه را به دست گرفته بودند، با حمله خمپاره‌ای به حرم عمار یاسر و اویس قرنی، صحن آنرا تخریب و با شلیک پیاپی موشک به دیوارهای حرم، بخش‌های از آن را منهدم کردند.[۳۶]
در ۶ فرودین ۱۳۹۳ش/ ۲۴ جمادی الاولی ۱۴۳۵ق گروه تروریستی تکفیری داعش با کارگذاشتن مواد منفجره، دو مناره مقبره عمار یاسر و اویس قرنی را تخریب کردند. داعش در مرحله بعد در ۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۳/ ۱۵ رجب ۱۴۳۵ق این زیارتگاه را به طور کامل تخریب کرد.[۳۷]
پی نوشتها
- ابن اثیر، أسد الغابه، ۲۰۰۱، ج۴، ص۴۳.
- ابن اثیر، اسد الغابه، ۲۰۰۱، ج۳، ص۳۰۸
- ابن اثیر، اسد الغابه، ۲۰۰۱، ج۴، ص۳۰۹
- الامین، اعیان الشیعه، ۱۴۲۰، ج۱۳، ص۲۸.
- سوره نحل، آیه۱۰۶
- ابن اثیر، أسد الغابه، ۲۰۰۱، ج۴، ص۳۰۹؛الامین، اعیان الشیعه، ۱۴۲۰، ج۱۳، ص۲۸
- ابن هشام، السیره النبویه، ۱۳۸۳، ج۱، ص۲۲۰.
- ابن الأثیر، أسد الغابه، ۲۰۰۱، ج۴، ص۴۶.
- ابن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۱۰۹
- ابن عبدالبرّ، الاستعیاب فی معرفه الاصحاب، ۱۴۱۵، ج۳، ص۲۲۹.
- الامینی، الغدیر، ۱۳۹۷، ج۹، ص۲۵
- رجوع کنید به: النوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴، ص۱۸؛ شهابی، ادوار فقه، ۱۳۶۶، ج۲، ص۲۸۲.
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه آیتی، ج۱، ص۵۲۴.
- ابن عبدالبرّ، الاستعیاب فی معرفه الاصحاب، ۱۴۱۵، ج۳، ص۲۲۸.
- طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷، ج۴، ص۱۴۴
- ابن قتیبه، اخبار الطوال، ۱۳۶۸، ص۱۲۸
- بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۴، ص۲۷۴
- یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه آیتی، ج۲، ص۱۷۳
- ابن قتیبه دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸، ج۱، ص۵۱
- مقدسی، البدء و التاریخ، ج۵، ص۲۰۲
- بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۴، ج۵، ص۵۴۹
- مقدسی، البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۹۱
- الطوسی، الأمالی، ۱۴۱۴، ص۷۲۸.
- المفید، الجمل، قم، ص۱۷۹.
- البلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۴، ج۲، ص۳۰۳.
- طبری، تاریخ الطبری، ۱۹۶۷م، ج۱۱، ص۵۱۱.
- ابن عبدالبر، استیعاب، ۱۹۹۲م، ج۳، ص۱۱۳۸.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، ج ۳، ص۲۶۲.
- ابن عبدالبرّ، الاستعیاب فی معرفه الاصحاب، ۱۴۱۵، ج ۳، ص۲۳۱.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، ج ۳، صص ۲۵۱-۲۵۳. ابن سعد، جمله مذکور را با اندکی تغییر در عبارت ولی با همان مضمون که «عمار را گروه باغی می‌کشد» با اسناد گوناگون نقل کرده است.
- ابن عبدالبرّ، الاستعیاب فی معرفه الاصحاب، ۱۴۱۵، ج ۳، ص۲۳۱.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، ج ۳، ص۲۵۹.
- حرزالدین، مراقد المعارف، ج۲، ص۱۰۰
- قائدان، اماکن زیارتی سیاحتی سوریه، ۱۳۸۱، ص۱۹۸
- خامه‌یار، «زیارتگاه‌های اهل بیت و اصحاب در سوریه»، ص۴۰
- داعش مرقد عمار یاسر و اویس قرنی را منفجر کرد، خبرگزاری مشرق.
- زیارتگاه عمار یاسر در سوریه تخریب شد، خبرگزاری حج و زیارت.
منبع : ویکی شیعه
