اشاره:
میرزامحمدمهدی خراسانی (۱۲۱۸ ـ ۱۱۵۲ق) ، ملقب به شهید ثالث یا رابع، عالم دینی شیعه و متبحر در فقه و فلسفه که در قرن دوازدهم و سیزدهم قمری می زیست. وی سرسلسله خاندانی سرشناس از عالمان است که به «شهیدی»های خراسان مشهور شده‌اند. وی مدتی شاگرد وحید بهبهانی بود و سید محمدحسن زنوزی، سید دلدار علی نقوی هندی، سید محمد مهدی بحرالعلوم از شاگردان وی بوده‌اند. او در مسائل اجتماعی و سیاسی فعال و صاحب نفوذ بود. فعالیت‌های وی باعث کینه ورزی صاحب منصبان حکومتی و توطئه کشتن وی شد. سرانجام در رمضان ۱۲۱۸ در حرم امام رضا(ع)، به شهادت رسید.
ولادت و نسب
سید محمد مهدی را به دلیل ولادتش در اصفهان و اقامتش در مشهد، اصفهانی و مشهدی، و به سبب سیادتش موسوی خوانده‌اند. خراسانی ملقب به شهید ـ شهید ثالث یا رابع ـ است. او در ۱۱۵۲ (و به نقلی ۱۱۵۳) در خانواده‌ای اهل علم و تقوا متولد شد. پدرش هدایت‌اللّه نام داشت و در سلسله نَسَب وی، نام شاه نعمت‌الله ولی، ذکر شده است.[۱]
تحصیلات و اقامت در مشهد
خراسانی پس از فراگیری مقدمات، به دانشهای عقلی و نقلی علاقه‌مند شد و علوم عقلی را در اصفهان از آقا محمد بیدآبادی اصفهانی و پس از آن در مشهد ریاضیات را نزد حسین عاملی مشهدی ــ امام جمعه، حکیم و ریاضی‌دان ــ آموخت. سپس از مشهد عازم عتبات شد و در آنجا فقه، اصول و حدیث را از دو استاد معروف آن زمان، آقامحمدباقر بهبهانی مشهور به وحید و شیخ محمد فتّونی عاملی فراگرفت.
[۲] هم چنین خراسانی، نزد آخوند خواجویی (احتمالا ملا اسماعیل خواجویی) و شیخ یوسف بحرانی درس خواند و از آنها اجازه فتوا گرفت.[۳]
وی بعد از سالها کسب دانش، از عتبات به مشهد بازگشت و به تعلیم و تربیت شاگردان در علوم عقلی و نقلی مشغول شد.[۴]
شاگردان
از جمله شاگردان وی سیدمحمدمهدی بحرالعلوم است که در مشهد نزد وی فلسفه خواند و گفته شده است که خراسانی به وی لقب بحرالعلوم داد. دوره شاگردی بحرالعلوم نزد میرزا محمدمهدی خراسانی قبل از سفر وی به عتبات بوده است، زیرا بعدها هر دو شاگرد وحید بهبهانی شده‌اند.[۵] هم چنین سید دلدار علی نقوی هندی، سید کاظم بن سید محمد نعمت‌اللّه جزایری، سید عبدالکریم بن سید جواد نعمت‌اللّه جزایری، آقااحمد بهبهانی -نوه وحید بهبهانی- سید محمدحسن زنوزی، و نیز سه پسر خراسانی، میرزا هدایت‌اللّه، میرزا عبدالجواد و میرزا داوود در زمره شاگردان وی به شمار می‌آیند.[۶]
سرسلسله خاندان شهیدی ها
خراسانی سرسلسله خاندانی سرشناس از عالمان است که به «شهیدی» های خراسان مشهور شده‌اند، از جمله حبیبِ خراسانی و آقابزرگ شهیدی.[۷]
علت شهرت خاندان او به شهیدی کشته‌شدن سید به دست نادرمیرزا است. از این رو به او شهید رابع می‌گویند و خاندان‌اش در کرمان، اصفهان و خراسان به آل شهیدی معروف شده‌اند.
فعالیت های اجتماعی و سیاسی
میرزا محمدمهدی در مسائل اجتماعی و سیاسی فعال و صاحب نفوذ بود؛ از جمله اینکه دستور داد نورعلی شاه -از مریدان معصوم علی شاه که پس از کشته شدن وی به مشهد فرار کرده بود و تبلیغ صوفی گری می‌کرد- را مؤاخذه و به همراه دیگر صوفیان از مشهد اخراج کنند.[۸] و نیز هنگامی که نادرمیرزا و نصراللّه میرزا -از نوادگان نادرشاه افشار- به بهانه پرداخت حقوق سپاهیانشان به طلاها و اشیای قیمتی خزانه حرم امام رضا(ع) دستبرد زدند، میرزا محمدمهدی جلوی آنها را گرفت. او هم چنین طلاهایی را که در میان سپاهیان پخش شده بود، به مرور جمع‌آوری کرد و ضریحی بر گرد حرم شریف ساخت. این اعمال باعث کینه و دشمنی نادرمیرزا با میرزا محمدمهدی خراسانی شد.
تالیفاتآثار میرزا محمدمهدی خراسانی عبارت‌اند از:
نبراس الهدایه فی شرح کفایه‌الاحکام محقق سبزواری (متوفی ۱۰۹۰) در شرح بابهای طهارت، صلاه و حج. نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.[۹]
شرح دروس که به خراسانی منسوب است و برخی آن را همان نبراس‌الهدایه فی شرح کفایه‌الاحکام می‌دانند.[۱۰] گروهی دیگر نیز آن را اثر دیگری با عنوان شرح کتاب الدروس الشرعیه فی الفقه‌الامامیه از شهید اول (متوفی ۷۸۶) دانسته‌اند.[۱۱]
رساله نوروزیه، در رد رساله نوروزیه ملا اسماعیل خواجویی.از این رساله باعنوان فی تحقیق‌النیروز نیز یاد شده است.[۱۲]
رساله فی رد رساله المحاباتیه که در رد اثر محمدباقر وحید بهبهانی است.[۱۳]
رساله فی صلوه‌اللّیل.[۱۴]
رساله‌ای در بقاء اجساد ائمه (ع) در قبور[۱۵]
شهادت
خراسانی سرانجام در رمضان ۱۲۱۸ در حرم امام رضا(ع)، در پی اقدام نادرمیرزا به شهادت رسید و در همان جا دفن شد.[۱۶]
پی نوشت:
۱.ر.ک:آزاد کشمیری، ص ۳۵۳؛ قمی، ج ۲، ص ۶۷۱؛ رضوی، ص ۴۱۲؛ مدرس، ص ۵۴ـ۵۷
۲.مدرس، ص ۵۵؛ آزاد کشمیری؛ ص ۳۵۳؛ اعتمادالسلطنه، ج ۲، ص ۶۸۲؛ امینی، ص ۲۷۵ـ ۲۷۶
۳.ر.ک:امینی، ص ۲۷۹؛ حبیب‌آبادی، ج ۳، ص ۶۴۶
۴.رضوی، ص ۴۱۲؛ انصاری‌قمی، ص ۱۷
۵.انصاری‌قمی، ص ۱۸
۶.رضوی، ص ۴۰۵ـ۴۰۶، ۴۰۹؛ امین، ج ۱۰، ص ۷۶
۷.حبیب خراسانی، مقدمه حسن حبیب، ص ۷
۸.ر.ک:شیروانی، ص ۳۸۲ـ۳۸۳؛ حبیب خراسانی، همان مقدمه، ص ۱۱۷، ۱۲۰
۹.ر.ک:اوکتایی، ج ۵، ص ۵۲۳ـ۵۲۴؛ قس امین، ج ۱۰، ص ۷۵
۱۰.ر.ک:نوری، ج ۳، ص ۴۲۹؛ رضوی، ص ۴۱۱ـ۴۱۲
۱۱.ر.ک:آزادکشمیری، ص ۳۵۳؛ حبیب‌آبادی، ج ۳، ص ۶۴۶ـ۶۴۷
۱۲.ر.ک:زنوزی، ج ۳، ص ۴۲۹
۱۳.ر.ک:زنوزی، ج ۳، ص ۴۲۹
۱۴.نوری، ج ۳، ص ۴۲۹
۱۵.ر.ک:حائری، ج ۹، بخش ۱، ص ۳۲۲
۱۶.ر.ک:زنوزی، روضه ۴، قسم ۴، ص ۶۲۰؛ اعتمادالسلطنه، ج ۲، ص ۶۸۲ـ ۶۸۳؛ مدرس، ص ۵۵ـ۵۶؛ حبیب خراسانی، همان مقدمه، ص ۹۳ـ ۹۵
منابع
۱. محمدعلی‌بن صادق آزادکشمیری، کتاب نجوم‌السماء فی تراجم‌العلماء، قم، ۱۳۹۴.
۲. محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ش.
۳. امین. عبدالحسین امینی، شهداءالفضیله، قم ۱۳۵۲ش.
۴. ناصرالدین انصاری قمی، شهید رابع: مرحوم آیت‌اللّه میرزا محمدمهدی خراسانی، قم ۱۳۷۶ش.
۵. عبدالعلی اوکتایی، فهرست کتب کتابخانه مبارکه آستان قدس رضوی، ج ۱ـ۵، مشهد، ۱۳۰۵.
۶. عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج ۹، بخش ۱، تهران ۱۳۴۶ش.
۷. محمدعلی حبیب‌آبادی، مکارم‌الآثار، ج۳، اصفهان ۱۳۵۱ش.
۸. حبیب‌اللّه‌بن محمدهاشم حبیب خراسانی، دیوان، چاپ علی حبیب، مشهد ۱۳۳۰ش.
۹. محمدباقربن اسماعیل رضوی، کتاب شجره طیبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۲ش.
۱۰. محمدحسن‌بن عبدالرسول زنوزی، ریاض‌الجنه، روضه ۴، قسم ۴، چاپ علی رفیعی، قم ۱۳۸۶ش.
۱۱. زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، ریاض‌السیاحه، چاپ اصغر حامد ربانی، تهران، ۱۳۶۱ش.
۱۲. عباس قمی، فوائدالرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران، ۱۳۲۷ش.
۱۳. عبدالرحمان‌بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد ۱۳۴۱ش.
۱۴. حسین‌بن محمدتقی نوری، مستدرک‌الوسائل، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۸ـ۱۳۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ـ۱۳۸۳.
۱۵. منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
