اشاره:
علویان از اوایل خلافت عباسیان که سخت در رنج و شکنجه بودند، به نقاط امن ایران به ویژه به مناطق کوهستانى دیلمان و گیلان پناهنده می‌شدند.این روند در زمان متوکل عباسى یعنی در قرن سوم هجرى شدّت پیدا کرد و عده بسیارى از سادات، خود را به نقاط امن دیلمان رسانیدند.
مورخان معتقدند که دیلمیان پس از فتح ایران به دست اعراب مسلمان و انقراض ساسانیان، تصمیم داشتند به نحوى استقلال ایران را به دست آورند. آنان در این راه سرسختى نشان می‌دادند و چون آل علی(ع) پس از روى کار آمدن خلفاى اموى و عباسی همواره در حال مبارزه با خلفا و مورد ظلم و تعدّى آنها بودند، دیلمیان از راه پناه دادن به آنان می‌خواستند به هر طریق ممکن، خلفا را براندازند و مظلومان علوى را یارى دهند.
از طرف دیگر، دیلمیان به دلیل موقعیت طبیعی قلمرو خود که داراى راه‌هاى صعب العبور و کوه‌هاى بلند و جنگل‌های انبوه بود و نیز با پایدارى و استقامت و دلاورى مردان سلحشور خویش توانستند تا ۲۵۰ سال بعد از حمله اعراب در برابر لشکریان مقتدر خلفاى بغداد مقاومت و از ورود آنان به سرزمین خویش جلوگیری کنند. در این زمان سرزمین سرسبز گیلان و دیلمان، مأمن و پناهگاه علویان ستمدیده‌اى گردید که به سبب جور و ستم خلفاى بغداد و کارگزاران آنها، مأوا و مسکن خود را رها ساخته و فرار کرده بودند. مهاجرت سادات علوى به نقاط امن دیلمان و طبرستان علت‌های مختلفى داشت؛ از جمله در این مناطق به جهت موقعیت جغرافیایی خاص خود، وقوع جنگ ، لشکرکشى و تصرف در آن از سوى خلفاى جور امکان‌پذیر نبود و از طرفى هم مردم در انتخاب دین و مذهب در مناطق حکومت حاکمان محلى تا حدودى آزادى داشتند. از سویی دیگر، مردم دیلمان خصوصاً سرداران دیلمى که عباسیان را دشمن می‌داشتند، با پناه دادن سادات علوی، آنان را تحت حمایت خویش قرار می‌دادند و وسایل زندگى و معیشت آنان را فراهم می‌ساختند. پناهندگان و سادات جلیل‌القدر نیز بر اثر معاشرت با مردم دیلمان، آنها را تحت تأثیر قرار دادند و با تعالیم دین مبین اسلام آشنا ساختند.
وجود زیارتگاه‌هاى متعدد در گیلان نشان می‌دهد که این سرزمین همواره مورد توجه امامزادگان و سادات علوى بوده است و مردم نوع‌دوست گیلان نیز آنها را حمایت و پشتیبانی می‌کردند . امروز نیز آرامگاه آنان مورد احترام و زیارتگاه مردم این سامان است.
در گیلان بقاع متبرکه و مزار‌هاى پاک بسیارى وجود دارد؛ به طورى که به نسبت مساحت آن، هیچ استانى با گیلان برابر نیست؛[۱] حتى کثرت بقاع متبرکه در این استان به گونه‌ای است که بعد از گذشت ربع قرن از پیروزى انقلاب شکوهمند اسلامی، هنوز تعداد دقیق آنان از سوى نهاد‌هاى مرتبط مشخص نشده است و آمار و ارقامى مکتوب در اختیار پژوهشگران نیست. در این مقاله اسامى تعدادى از فرزندان و اعقاب حضرت موسى بن جعفر(ع) که در استان گیلان مدفوناند، به اختصار معرفى می‌شوند. ذکر چند نکته در ابتداى مقاله لازم است:
۱. نام امامزادگان که ذکر خواهد شد، طبق شجره نامه‌هاى موجود در بقاع و همچنین ثبت شده در منابع موثق محلى است.
۲. اکثر یا همه بقاع متبرکه گیلان، بر اثر مرور زمان خصوصاً بر اثر رطوبت شدید، به تجدید بنا نیاز داشته‌اند و از این رو، ساختمان‌هاى جدید و مستحکم جاى بناهاى قدیمی را گرفته است و تعمیرات اساسى متأسفانه بسیارى از خط‌ها، نقاشی‌ها ، کتیبه‌ها را که حاوى اطلاعات ارزشمندى بوده است، از بین برده و بر اثر سهل انگارى و غفلت تاکنون بخش اعظمی از آثار مکتوب از بین رفته است. شایسته است سازمان‌هاى مسئول، با همکارى علماى محترم بلاد، در جهت حفظ آثار ارزشمند موجود در بقاع، جدّیت بیشتر کنند تا آثار باقى مانده در برخى از بقاع متبرکه، از گزند حوادث بشرى محفوظ بماند.
به یاد دارم که در زادگاهم شهرستان لنگرود، در روستاى ملاط، در بقعه دوازده امامزادگان که همگى از سادات بزرگ به شمار می‌روند، اشعار و نقاشی‌هاى ارزشمندى بر دیوارهاى داخلی و خارجى بقعه وجود داشت که هر بیننده‌اى را در بدو ورود شگفت زده می‌کرد که متأسفانه علی‌رغم ثبت در سازمان میراث فرهنگی، بر اثر تجدید بناى ساختمان بقعه، همه آن آثار ارزشمند از بین رفته و عجیب آنکه مسئولان مربوط هیچ گونه مسئولیتى را نپذیرفتند و یکدیگر را در تخریب آن مسئول می‌شمارند و نظیر این مورد بسیار است.
۳. در جوار بقاع متبرکه یاد شده، بقاع متبرکه دیگری وجود دارند که منسوب به ائمه دیگرى هستند. که از ذکر اسامى این بقاع در این مقاله خوددارى شد.
۴. در جوار بقاع متبرکه گیلان و در حیاط اغلب امامزادگان، درختان تنومند، بزرگ و سر به فلک کشیده‌اى وجود دارد که همگی آنان بى استثنا قدمت زیادى دارند و دیدن آن درس استواری و استقامت را به انسان می‌آموزد.
۵. مهم‌ترین امامزاده گیلان، حضرت سید جلال الدین اشرف فرزند امام هفتم است که با شرح حال تفصیلى در مقاله جداگانه‌ای، تقدیم خوانندگان گرامى گردید.
سبزپوشان ماندگار
اسامى فرزندان حضرت موسى بن جعفر(ع) که در استان گیلان مدفوناند، از این قرار است:
۱. آقا سید ابراهیم، روستاى ذاکله بر، هشت کیلومتری جنوب لاهیجان. مطابق شجرنامه موجود، وى از نوادگان امام موسی کاظم(ع) است.
۲. آقا سید ابراهیم، بابوجان درّه، نود کیلومتری جنوب رودسر. بناى بقعه قدیمى از سنگ و گل ساخته شده است و ابیاتی چند از هفت بند محتشم کاشانى با خط استاد رضا لاهیجانى در تاریخ ۱۳۳۵ قمرى در زیر سقف بقعه آمده است.
۳. آقا سید ابراهیم، در حدود یک فرسنگى شمال شرقی کلیشم از توابع رودبار، واقع در قله کوه تورار . این امامزاده به اعتقاد اهالی، فرزند بلافصل امام هفتم و در میان مردم از احترام فوق العاده‌اى برخوردار است. این بقعه در میان مردم به امامزاده تورار نیز معروف است. در ورودى منبت‌کارى شده بقعه، حدود بیست سال پیش به سرقت رفت.
۴ و ۵ . آقا سید ابراهیم و آقا سید عبدالله، از نوادگان حضرت، واقع در کسماء، چهار کیلومترى صومعه سرا.
۶. آقا سید ابوجعفر، معروف به شهید مزار، واقع در بندرکیاشهر، میان گورستان عمومی. به اعتقاد اهالى وى از فرزندان امام موسى کاظم(ع) است. این سید جلیل القدر، در میان مردم به امامزاده آقا سید مزار شهرت دارد.
۷و۸. آقا سید اسماعیل و آقا سید ابراهیم (امامزاده دو برادران)، واقع در سیاهکل محله، دو کیلومترى شمال شرقى سیاهکل. به اعتقاد اهالى منطقه، این برادران از پسران امام کاظم(ع) هستند. بناى آن قدیمى ، سرپوشیده از سفال و داراى یک ضریح بزرگ چوبى و مشبّک است که در حاشیه در ورودى ضریح اشعارى به خط خوش نوشته شده و تاریخ کتبیه آن ۱۱۳۷ قمرى است. کنار بقعه دو برادران دو بقعه دیگر وجود دارد که به اعتقاد اهالی، در این دو بقعه، خواهران آن دو امامزاده دفن شده‌اند.
۹. آقا سید جعفر آقا، در شهر صومعه سرا. به اعتقاد اهالى از فرزندان امام کاظم(ع) است و در میان اهالى آن سامان مقبولیت تام دارد.
۱۰. آقا سید حسن، واقع در شهر خمام، سیزده کیلومتری شمال غربى رشت.
۱۱. آقا سید حسن، واقع در شهرستان آستانه اشرفیه. طبق شجره‌نامه موجود ، وى از فرزندان امام کاظم(ع) است.
۱۲ . آقا سید حسین، واقع در لنگرود.
۱۳. آقا سید ابراهیم، واقع در لنگرود. طبق شجره‌نامه موجود، این دو از فرزندان آن حضرت هستند.
۱۴. آقا سید حسین کیا، واقع در کیسم، هفت کیلومتری غرب آستانه اشرفیه. وى از نوادگان امام کاظم(ع) و یکى از سادات جلیل القدرى است که در شرق گیلان حکمرانى داشته است.
۱۵و ۱۶. آقا سید عباس و آقا سید اسماعیل، واقع در محله ساغرى سازان رشت، داراى نقوش تذهیبى بسیار زیبا در دیوار بقعه. تاریخ کتیبه در آن ۱۲۴۳ قمرى را نشان می‌دهد.
۱۷ . آقا سید عبدالله، واقع در کلرم ، شش کیلومترى جنوب غربى فومن. حرم داراى حاشیه از آیات قرآن و اشعار اخلاقی حک شده. قدیمى ترین تاریخ این کتیبه‌ها ۱۲۹۲ قمرى است.
۱۸. آقا سید قاسم، در چولاب، هشت کیلومترى شرق کوچصفهان رشت که بر سراسر دیوار خارجى آن اشعار مذهبى نوشته و ذیل یکی از این اشعار، تاریخ ۱۲۸۲ قمرى حک شده است.
۱۹ . آقا سید محمّد، روستاى داخل نه کیلومتری آستانه اشرفیه.
۲۰ . آقا سید محمّد، واقع در سیارستاق اشکور، یازده کیلومتری جنوب رودسر.
۲۱ . آقا سید محمّد، واقع در شهرستان آستانه اشرفیه که بازار بین الحرمین آستانه اشرفیه، میان این امامزاده و حرم آقا سید جلال الدین اشرف قرار گرفته است. امامزاده آقا سید محمّد در میان مردم به آخوند مزار شهرت دارد و مردم معتقدند وى عموی سید جلال الدین اشرف است.
۲۲. آقا سید محمّدرضا، واقع در بخش لشت نشاء، ۳۲ کیلومتری شرق رشت.
۲۳. آقا سید محمّد یمنی، واقع در روستاى لیچاه، سه کیلومترى بخش لشت نشاء .
۲۴. آقا سید محمّد یمنی، واقع در لاهیجان. وی جدّ مادرى عالم جلیل القدر قطب الدین محمد اشکورى معروف به شریف لاهیجى صاحب اثر محبوب القلوب است. وقف‌نامه‌ای به خط او در تاریخ ۱۰۴۹ قمرى در حرم او موجود است.
۲۵و۲۶. آقا سید معین و آقا سید مبین، واقع درتیمیجان/ تمیجان، پنج کیلومترى جنوب غربى رودسر. دیوارهای داخلى بقعه، داراى نقاشی‌هاى مذهبى به تاریخ ۱۱۲۰ قمرى است.
۲۷ و ۲۸ . آقا سید مهر على و سیدرضا علی، واقع درشالم، پنج کیلومترى جنوب ماسال. رابینو در کتابش این بقعه را یاد کرده و نوشته:این بقعه در محیط جنگلى و کم جمعیت منطقه براى اهالى تنها ملجأ آلام و حکیم بیماری‌هاست.
۲۹و۳۰ . آقا سید نبى الله و آقا سید حبیب الله، معروف به شهیدان، واقع درمحله قاسم آباد رشت.
۳۱ . آقا میر شهید، واقع در خیابان امیر شهید رشت. کتیبه حاشیه ضریح تاریخ ۱۱۳۳ قمرى نوشته شده است.
۳۲. امامزاده ابراهیم، واقع در روستاى طالقان، ۲۲ کیلومتری جنوب شفت. مهم‌ترین امامزاده در غرب گیلان و سومین امامزاده معروف بعد از سید جلال الدین اشرف و امامزاده هاشم در گیلان به شمار می‌رود. بسیارى از مردم گیلان عقیده دارند که وى فرزند بلافصل امام کاظم(ع) است. بسیارى از علما و مجتهدین گیلانى مقید بودند که هر ساله چندین نوبت به زیارت آن بزرگوار بروند و حداقل شبى را در حرمش بیتوته کنند.
۳۳. امامزاده ابراهیم، واقع درکیاباد، هیجده کیلومتری شمال شرقى رودبار.
۳۴ و ۳۵ . امامزادگان ابراهیم و قاسم، واقع در کانرود، در نه کیلومتری جنوب آستارا. به اعتقاد اهالی، این دو برادر خردسال از فرزندان امام کاظم(ع) هستند. این بقعه از مداخل و نذورات بسیار برخوردار است.
۳۶. امامزاده ابوالحسن، واقع در گرده‌کول، هشتاد کیلومتری جنوب رودسر. تاریخ بناى آن را، سال ۱۰۴۸ قمرى می‌دانند.
۳۷ و ۳۸ و ۳۹. امامزادگان ابوالحسن، ابوالمحسن و ابوالفضل، واقع در فیلده، چهار کیلومترى شرق رودبار. تاریخ قدیمی‌ترین مکتوب نقش بسته آن، سال ۹۸۶ قمرى است.
۴۰ و ۴۱ . امامزاده اسحاق و خواهرش خیر النساء، واقع در سیاهکوه، ۲۵ کیلومترى جنوب شفت. مطابق شجره داخل بقعه و روایت اهالی، این دو، برادر و خواهر امام رضا(ع) هستند.
۴۲ و ۴۳. امامزادگان حمزه و یوسف، واقع در شیرکده ، سی کیلومترى شرق رودبار.
۴۴ و ۴۵. امامزادگان زین على و عین علی، واقع دراشلکیت ، ۲۲ کیلومترى جنوب فومن.
۴۶. امامزاده شفیع، در روستایى به همین نام، چهار کیلومترى غرب شاندرمن و ماسال که تاریخ کتیبه روی در بقعه، ۱۰۷۳ قمرى را نشان می‌دهد.
۴۷. سید صالح، در غازیان بندرانزلی.
۴۸. سید طاهر، واقع در شمام، بیست کیلومترى شمال رودبار.
۴۹ و۵۰ . سید طاهر و سید طیب، واقع در پاکده، سی کیلومترى لوشان رودبار.
۵۱. امامزاده عسکربن حسین بن موسى الکاظم(ع)، واقع در جیر بن ده، ۳۶ کیلومترى لوشان، تاریخ ۱۰۱۷ قمرى بر بالای صندوق به دست آستاد ملایوسف نقاش لاهیجانى حک شده است.
۵۲و ۵۳. امیر احمد و امیر حیدر، واقع در امیربنده، پانزده کیلومترى جنوب شرقى رودسر. این بقعه از قدمت بسیاری برخوردار است.
۵۴. بى بى حوریه، واقع درشالور، در کنار جاده رشت ـ انزلى که گفته می‌شود وى خواهر امام رضا(ع) است. بناى آن جدید و مجلل است. دیوارها از سنگ مرمر و سقف بقعه، طاق هشت ضلعی با کاشی‌هاى منقوش و بام آن گنبد مدور کاشی‌کارى شده است. داراى ضریح بزرگ فلزى مشبک و مطلّا و شیشه بند مرقد روی کرسى از سنگ مرمر عالی.
۵۵. بقعه خواهر امام، واقع در محله خواهر امام در رشت. در این بقعه وجود سراپانور حضرت فاطمه الاخرى خفته است. ایشان آخرین نفر از فواطم اربعه است. توضیح اینکه چهار امامزاده به نام فاطمه وجود دارند:
اول فاطمه الکبرى یا حضرت معصومه(س) که در قم دفن است. دوم: فاطمه الوسطى در اصفهان. سوم: فاطمه الصغرى در باکو. چهارم: فاطمه الاخرى در رشت. علامه مجلسى می‌فرماید: مزار فاطمه اخری ملقّب به فاطمه طاهره در محلّه سوخته تکیه رشت واقع شده و به خواهر امام معروف است.[۲]
در باور مردم گیلان، وى به همراه برادرانش سید جلال الدین اشرف و میر شمس الدین(ع) به گیلان مهاجرت کرد و در زمان حکومت سید در رشت، از دنیا رفت.
آیت الله شیخ محمّد مهدوى در کتاب سادات متقدمه گیلان خود درباره این موضوع چنین می‌نویسد:
فاطمه بنت موسى بن جعفر معروف به فاطمه اخرى و مشهور به خواهر امام، یا به همراه برادرش سید جلال الدین اشرف به گیلان آمده و یا بعد از کشته شدن حضرت رضا(ع)، به دیدن برادر خود به گیلان آمده و در همان وقت و یا قبل از سید جلال الدین اشرف، وفات کرده و در این مکان دفن شده است. برخى از محققان همانند مؤلف کتاب طرائق الحقایق در جلد سوم، صفحه ۲۸۴ کتابش ، از این امامزاده یاد کرده است و می‌گوید: چهارشنبه دهم رجب سنه ۱۳۰۴ قمرى در رشت به زیارتگاه خواهر امام، مزار فاطمه همشیره رضا(ع) رفتم و در حاشیه همان صفحه می‌نویسد:
فاطمه بنت موسى بن جعفر(ع).[۳]
این بقعه در قدیم به مزار لاله شوى معروف بود و مسجد جنب آن به مسجد لاله شوى یا خواهر امام شهرت داشت.[۴]
بقعه یاد شده در سال‌هاى اخیر، با تولیت حضرت آیت الله شیخ مهدى لاکانى متوفاى (۱۳۲۷ق) و فرزند برومند حاج شیخ محمد لاکانى متوفى (۱۳۷۹ ش) و با مساعدت و کمک‌های مادى و معنوى مردم خیر و نیکوکار رشت، به طرز با شکوهی تعمیر و امکاناتى براى رفاه حال زائرین ایجاد شد. این بقعه شریف در بین مردم از تقدس و احترام خاصى برخوردار است. مرقد بسیارى از عالمان و مجتهدان گیلانى در جوار حرم آن‌حضرت‌واقع‌شده‌است.
بناى اصلى بقعه، هشت ضلعى و طول هر ضلع آن ۳۰/۳ متر است و در چهار جهت اصلی، چهار در دارد. درهاى شرقى و غربی، به دو ایوان و در شمالى به مسجد راه دارد. در جنوبی، ورودی اصلى بقعه است که ایوانى بسیار مجلّل و بلند دارد. بنای آن به دلیل نذورات و مداخل زیاد، هر چند سال یک بار تجدید یا تعمیر اساسى می‌شود و بافت قدیمى خود را از دست داده است. بر سمت چپ در ورودى بقعه خواهر امام، کتیبه سنگی متعلق به ناصرالدین شاه در مورد معافیت مالیاتى نانوایان به تاریخ ۱۲۷۲ قمرى نصب شده است.[۵]
۵۶. امامزاده سید اسماعیل، واقع در محله دست خط کچ، بیست کیلومترى جنوب رشت. در این محل قرآنى به خط کوفی وجود داشت که مردم معتقد بودند دست‌خط امام علی(ع) است. این قرآن در سال ۱۳۲۵ شمسى به موزه ایران باستان واقع در تهران منتقل شد.
۵۷. سید احمد یمنی، واقع در میان محله کیسُم آستانه اشرفیه.
۵۸.آقا سید یحیی، واقع در بلالم، چهار کیلومتری شرق رودسر.
۵۹. سید على غزنوی، واقع درتجن گوکه، شش کیلومتری غرب آستانه اشرفیه. جانب اصلى صندوق مقبره داراى کتیبه به تاریخ ۸۷۱ ق است.
۶۰. سید نصیر على کیا، واقع در کویه سفلی، شش کیلومترى رودسر. وى از سادات کیایى گیلان است که در سال‌هاى ۷۶۹ تا ۱۰۰۰ ق برابر با ۱۳۶۸ ـ ۱۵۹۲ میلادی در شرق گیلان فرمانروایى داشتند. کتیبه‌اى ساده به صورت اشعار عربى به تاریخ ۱۳۱۲ قمرى دارد.
۶۱. سید نیکی، واقع در هشت پر طوالش.
۶۲. آقا سید محمد رشید، واقع در لاهیجان.
۶۳. آقا پیررضا، واقع در لاهیجان.
۶۴. آقا میر ابراهیم، واقع در لاهیجان.
۶۵. میر جمال الدین اشرف، واقع در لاهیجان.
۶۶. آقا سید میر شمس الدین ابن موسى الکاظم(ع)، وی فرزند امام کاظم(ع) برادر سید جلال الدین اشرف، نماینده و جانشین وى در لاهیجان بود که تمام امور و وظایف حکومت سید اشرف را بر عهده داشت. او از سرداران رشید برادرش، به عنوان رئیس دولت حضرت، تمام کارها را در دست گرفت و سرانجام پس از شهادت برادرش، خود را به لاهیجان رسانید، ولى در آنجا به دست لین بن حروى به شهادت رسید. امروز مرقد او در محله کاروانسراى لاهیجان، زیارتگاه مؤمنان است. به نظر می‌رسد که براى حفظ قدرت پس از فروپاشى لشکر اسلام، خود را به لاهیجان رسانیده بود که چنین فرصتى برای او پیش نیامد.[۶]
مؤلف کتاب پیشینه تاریخى فرهنگى لاهیجان در معرفى بقاع متبرکه لاهیجان، مرقد این سید جلیل القدر را در محله بیگم آباد لاهیجان ذکر کرده است و در آنجا نام دو نفر را به نام سید جلال الدین بن موسى الکاظم(ع) آورده است و نیز نام دو میر شمس الدین را ذکر کرده است که احتمالاً بقعه آقا میر شمس الدین معروف به امیر شهید که مزارى معروف در لاهیجان دارد و سابقاً در کنارش حوزه علمیه صادقیه وجود داشت، برادر حضرت باشد و مابقی، از نوادگان آن حضرت به شمار می‌روند. تاریخ کتیبه روى صندوق ۱۰۱۷ قمرى است.
۶۷. سید شرف شاه، واقع در دارسر، پنج کیلومتر شرق رضوان شهر، عارف و شاعر معروف قرن هشتم معروف به سید شرف الدین که نسب وی به ده واسطه به امام کاظم(ع) می‌رسد. قبر مادرش سیده بانو در جوار مقبره‌اش قرار دارد.
آنچه برشمردیم، تنها برخى از امامزادگان منسوب به امام هفتم(ع) مدفون در گیلان‌اند و معرفى همه آنان در یک مقاله نمی‌گنجد.
پى نوشت:
[۱] . کتاب گیلان ، ج ۱، ص ۵۰۷.
[۲] . بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۳۱۷.
[۳] . سادات متقدمه گیلان ، ص ۲۱۵ و ۲۱۶.
[۴] . تاریخ گیلان و دیلمستان، ظهیر الدین مرعشی، ص ۲۲۰، بنیاد فرهنگى ایران، تهران ۱۳۴۹.
[۵] . کتاب گیلان، ج ۱، ص ۵۶۹؛ تاریخ گیلان و دیلمستان، ص ۲۲۰؛ بناهاى آرامگاهى ، ص ۴۵۰؛ از آستارا تا استرآباد، ج ۱، ص ۲۹۳- ۲۹۶؛ سیماى رشت، ص ۱۴۷؛ مجموع مقالات کنگره حضرت معصومه، ج ۱، ص ۴۹۲.
[۶] . نهضت انقلاب سید جلال الدین اشرف ، ص ۲۴۷؛ پیشینه تاریخى فرهنگى لاهیجان، ص ۲۰۶.
منبع: فرهنگ کوثر ، بهار ۱۳۸۶، شماره ۶۹
محمدتقى ادهم نژاد
