اشاره:
افیم رضوان محقق و شرق شناس روسى و معاون رئیس دانشکده شرق شناسى آکادمى علوم روسیه در شهر سن پتر زبورگ با مطالعه و تحقیق بر روى یک نسخه قرآنى بزرگ، برخى از فرضیه هاى مشهور محققان غربى را درمورد این که قدمت متن کامل قرآن بیشتر از قرن نهم نیست، مردود اعلام کرد. وى اکنون مشغول تدوین و انتشار یک مونوگرافى به زبان هاى روسى، انگلیسى و عربى در مورد این نسخه قرآنى است. این مونو گرافى مجهز به دو دیسک لیزرى شامل تعداد زیادى مطالب مصور، فیلم ویدئویى (که توسط خود محقق تهیه شده) و تصویر رنگى از برگ هاى رونوشت قدیمى قرآن است.
طبق رأى هیئت مدیره اتحادیه ناشران روسیه در مورد نتایج مسابقات بهترین کتاب سال ۲۰۰۱، کتاب قرآن و دنیاى آن اثر این شرق شناس روسى به عنوان برترین اثرى که سهم قابل ملاحظه اى در فرهنگ صلح، عدم خشونت و گفت و گوى بین تمدن هادارد، حائز دریافت دیپلم افتخار این اتحادیه و نیز جایزه نقدى یونسکو گردید. کتاب برگزیده سال ۲۰۰۱ از سوى مؤسسه چاپ و انتشارات شرق شناسى سن پترزبورگ منتشر شد. این اثر نتیجه ۱۵ سال کار و تلاش مؤلف آن در زمینه مطالعه بر روى متن قرآن و منابع گوناگون دیگر است. نشریات و مقالات متعدى که مؤلف قبل از این اثر ارائه کرده بود این امکان را به وجود آورد تا هدف اصلى تحقیقات مشخص گردد که این اهداف عبارت است از: نقش و جایگاه قرآن در اوضاع جوامع مسلمان و تاریخچه مطالعه قرآن، هم در شرق اسلامى و هم در اروپا.
چندى پیش در جریان یک کنفرانس بین المللى که پیرامون مطالعه میراث مکتوب ملل شرق در کتابخانه ملى فرانسوا میتران فرانسه برگزار شده بود، یک فیلم مستند پنجاه دقیقه اى با عنوان در جست و جوى مصحف امام براى اولین بار به نمایش در آمد.
موضوع این فیلم تحقیق در مورد یکى از قدیمى ترین نسخه هاى قرآنى است که در مرکز شرق شناسى آکادمى علوم روسیه در شهر سن پترزبورگ این کشور نگهدارى مى شود. افیم رضوان معاون رئیس این مرکز که با تحقیقات و پژوهشهاى چند ساله خود موفق به کشف بسیار جالبى شده است، تدوینگر این فیلم است.
در این فیلم صحنه هایى از یک کتابخانه مخصوص و یک کتاب بزرگ و قطور از جنس پوست که یک رونوشت قدیمى از قرآن است، از نظر تماشاگران مى گذرد. این کپى بیش از نیم قرن پیش توسط مرکز خاورشناسى روسیه خریدارى شده و به طورى که معلوم است، قبل از آن متعلق به یک دیپلمات برجسته لبنانى الاصل دوره تزاریسم روسیه به نام ایرینئى (سلیمان) نوفال بوده است. پس از تهیه این نسخه خطى تنها شرح مختصرى در مورد آن نگاشته شده و سپس این اثر به مخزن کتابخانه سپرده شده است. این نسخه خطى دهها سال در این محل حفظ و نگهدارى شده و طبق گفته افیم رضوان تاکنون ابزارهاى علم تخصصى جدیدى براى ارزیابى این یادگار قدیمى پیدا نشده است. انتشار خبر کشف نسخه هاى قرآنى در دهه ۷۰ قرن ۲۰ در کتابخانه هاى قاهره و دمشق و به ویژه شهر صنعا پایتخت یمن- که در حین مرمت مسجد جامع شهر توسط کارگران تعداى تکه هاى قدیمى کتاب مقدس مسلمانان زیر سقف این بنا پیدا شده بود-محققان را بر آن داشت که به مطالعه دقیق نسخه خطى مرکز شرق شناسى روسیه بپردازند. اسلام شناسان فرانسوى و آلمانى تکه هاى مکشوف را مورد مطالعه قرار دادند. محقق روسى با آگاهى از نتایج مطالعات این گروه به جایگاه نسخه خطى سن پترزبورگ در بین دیگر نسخه هاى مشابه پى برد. افیم رضوان معتقد است: تاریخ این نسخه خطى به دوره به اصطلاح موجودیت شفاهى-کتبى قرآن تعلق دارد. از آنجا که متن این نسخه را از روى بعضى آثار و نشانه ها مى توان به سنت و آداب و رسوم موجود در بین عربستان و سوریه نسبت داد، این احتمال، منطقى بوده است که ایریئنى نوفال این نسخه خطى را از لبنان که پیوند تاریخى نزدیکى با سوریه دارد، به کشور روسیه آورده است.
این محقق روسى در دهه ۹۰ دست به انتشار نتایج تحقیقات خود در اینترنت زد که در پى آن یک محقق فرانسوى به طور غیر منتظره اى اعلام کرد در یکى از زیارتگاههاى ده قشلاقى “کاتالانگار”واقع در صد کیلومترى سمرقند (جمهورى ازبکستان) ۱۲ برگ همانند اوراق کتاب سن پترزبورگ وجود دارد. بدین ترتیب روشن شد که نسخه خطى سن پترزبورگ ابتدا در آسیاى میانه پیدا شده است. افیم رضوان با کمک همکاران فرانسوى و ازبک عازم ازبکستان شده و خود را به ده”کاتالانگار”رساند، و با بررسى نسخه هاى موجود معلوم شد که این نسخه ها از قرن ۱۵ میلادى در این محل نگهدارى مى شده است. این محقق روسى از اهالى این منطقه نقل و گفتارهاى بسیار جالبى شنید. ملاقات ها و گفت و گوهاى وى با ساکنین دهکده کاتالانگار و روستاهاى اطراف که به لهجه عربى تکلم مى کنند، در فیلم به تصویر کشیده شده است. اهالى این دهکده مدعى اند که اجداد و نیاکان دور آنها به دستور امیر تیمور (تیمور لنگ) سردار نامدار و بنیانگذار حکومت بزرگ قرون وسطا-که سمرقند پایتخت آن بود-از سوریه به این مکان نقل مکان کرده اند. ظاهرا این نسخه خطى هم که در زیارتگاه نگهدارى مى شود همراه اجداد آنان به اینجا آمده است. اهالى بومى در طول قرنها این نسخه خطى را به عنوان کتاب اصل مصحف امام دانسته اند.
شواهد تاریخى حاکى است، در بخش هاى مختلف جهان اسلام چهار رونوشت قرآنى نگهدارى مى شود که همانند کفن مقدس عیسى در شهر تورین کاتولیک ها، قداست بسیارى نزد مسلمانان دارد. در هر یک از آنها آثار خون وجود دارد و مسلمانان آن را به سومین خلیفه مسلمین پس از پیامبر حضرت محمد (ص) منتسب مى دانند. به دستور همین خلیفه بود که در قرن هشتم میلادى رونوشت قرآن گردآورى و بعدهااین رونوشت به صورت کتاب شرع مقدس درآمد. کپى این نسخه، مصحف امام و یا قرآن عثمان نام گرفت و نوشته هاى قبلى براى اجتناب از قرائت هاى مختلف معلوم گردیدند.
افیم رضوان با مطالعه روى برگهاى نسخه هاى خطى در ده کاتالانگار به این نتیجه رسید که با توجه به همه علائم ونشانه هاى موجود، اوراق پیدا شده شبیه به اوراق نسخه خطى سن پترزبورگ است و از طرفى یاد صفحات گم شده نسخه خطى سن پترزبورگ افتاد و با نظر به همه شواهد و قراین، این نسخه خطى را مى توان دست کم متعلق به قرن هشتم دانست. در هر حال این شرق شناس روسى معتقد است نسخه خطى سن پترزبورگ مطمئنا خیلى قدیمى تر از آن هایى است که در حال حاضر به عنوان مصحف امام شناخته شده است. گذشته از آن، افیم رضوان مى گوید: “این نسخه خطى حدود ۵۰ درصد از کل کتاب مقدس را در بردارد، در حالى که نسخه هاى دیگر با این قدمت تنها به صورت تکه هاى بسیار کوچکى به دست ما رسیده است.
یورى زینین
مترجم: شهلا محمدى جاهدى
منبع: دین پژوهان؛مرداد و شهریور ۱۳۸۱، شماره ۹
