اشاره:
فاطمه مشهور به حضرت معصومه(س) دختر امام کاظم(ع) و خواهر امام رضا(ع) است. او که برای دیدار با امام رضا(ع) به ایران مسافرت کرد، در راه بیمار شد و در قم درگذشت و همان‌جا دفن شد. در منابع تاریخی اطلاعات زیادی درباره زندگی‌نامه حضرت معصومه(س) از جمله تاریخ تولد و وفات وی ثبت نشده است. شیعیان فاطمه معصومه(س) را بسیار بزرگ می‌دارند، برای زیارت او اهمیت قائل‌اند و روایاتی درباره او نقل می‌کنند که از شفاعت وی برای شیعیان سخن گفته شده و بهشت پاداش زیارت او دانسته شده است. همچنین می‌گویند پس از حضرت زهرا(س)، او تنها زنی است که از امامان برای او زیارتنامه روایت شده است.
پیامبر اکرم(ص) پس از بعثتبا رفتار ناشایست مشرکان مکه روبرو شد و به ناچار یثرب را براى هجرت و ترویج دین خدا انتخابکرد. شهرى که پس از هجرت «مدینهالنبى(ص)» نامگرفت.
اولین پیمان بین رسول اکرم(ص) و اهالى یثرب در ایام حجسال ۶۲۰میلادى هنگامى که عدهاى از مردم یثرب به مکه عزیمت کردهبودند، و پیمان دیگر در سال ۶۲۲ م (سال هجرت) انعقاد یافت (۱) .
هجرت از مکه به مدینه آغازشد، تا آنکه رسول اکرم(ص) روز دوشنبه هشتم ربیعالاول سال اول هجرى به «قبا» رسید و مدت چهار روز در آنجا توقفنمود و روز جمعه دوازدهم ربیعالاول قبا را ترکفرمود. (۲) وجود رسول گرامى سبب ایجاد صلح و آرامش میان قبایل اوس و خزرج گردید و با افزایش قدرت اسلام، قبایل یهودى (قینقاع و خیبر) از مدینه به شام مهاجرت کردند و بنىقریظه از مدینه خارجشد.
رسول اکرم(ص) خانه و مسجد خود را در یک واحد معمارى برپا کرد و خانههاى صحابه و مهاجرین و انصار در اطراف آن پراکندهشد. در کنار مسجد خیمهاى به عنوان بیمارستان و مکانى به امور نظامى اختصاصیافت.
خانه پیامبر(ص) همزمان با تاسیس بناى مسجد، به دست مبارکشان و همکارى صحابه در سمتشرقى مسجدالنبى(ص) بناگردید. این خانه داراى ۹ اتاق بود که بوسیله شاخههاى خرما و کاه و گل پوشیده شدهبود. به طورى که اگر انسانى دستش را بلند مىکرد به سقف مىرسید.
خانهها از مقابل بابالنساء فعلى شروع و در جنوب شرقى (۳) ادامه مىیافت. خانه فاطمهزهرا(س) نیز مجاور و پشتخانه پیامبر (پشتخانه عایشه) قرارداشت و هروقت پیامبر از خانه عایشه بیرون مىآمدند، از روزنهاى که بین خانه بود، جویاى حال دخترشان مىشدند. (۴)
در اطراف مدینه دیوارى نبود، چنانچه در زمان رسول اکرم(ص) بازارى تجارى در خارج مدینه، در مکان مناخه فعلى برپا مىشد و از اینجا آشکار مىگردد که نظام تجارى مدینه به همان شیوه اولى خود ادامه مىیابد و آن جدایى مناطق مسکونى از مناطق تجارى است. به احتمال بسیار بازارها عبارت از میدانهاى بزرگى بود که کالاهاى تجارى در آن عرضه مىشد و ساختمان ثابتى در آنجا موجود نبود.
مدینه از هنگام هجرت تا ماه رجب سال۳۶هجرى برابر۶۵۷ میلادى همچنان مرکز حکومت اسلامى بود تا آنکه حضرت امیرالمؤمنین على(ع) مرکز دولت اسلامى را از مدینه به کوفه انتقالدادند. و پس از صلح امام حسن(ع) اهلبیت صمتبه مدینه بازگشتند. با مرورى به تاریخ حیات ائمه شیعه(ع) درمىیابیم که اکثر این خاندان در مدینه تولدیافته و تمامى عمر شریفشان یا اکثر آن را در مدینه گذراندهاند.
خانه امامصادق و امامکاظم(ع)
حضرت امام صادق(ع) خانه حارثهبن نعمان را در سالهاى (۱۰۰٫۱۴۷) به ملکیتخود درآورد و خانه مسکونى خویش ساخت. این خانه در مجاورت سمت جنوبى خانه ابوایوب انصارى قرارداشت، خانهاى که پیامبرخدا(ص) در بدو ورود به مدینه در طبقه همکف آن مدت هفت تا دوازده ماه زندگى کردند (۵) و پس از ساخت مسجدالنبى(ص) به منزلى که مجاور آن بنا شدهبود، نقلمکان فرمود.
بدینترتیب خانه امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) نیز چون ائمه شیعه(ع) در مدینه بود و همین خانهاى که ذکرش گذشت، محل رشد و تعالى امام کاظم(ع) و مرکز پاسخ به سؤالات مختلف علمى اعم از فقهى، کلامى و تفسیرى و حدیثى بود.
هرچند خلفاى وقتبا به شهادترساندن امام صادق(ع) بر آن بودند تا نظام آموزشى و سازماندهى شیعه از هم بپاشد، لیکن مکتب علمى شیعه با امامت امام کاظم(ع) ادامهیافت.
سیدبن طاووس مىنویسد:
«گروه زیادى از یاران و شیعیان خاص امام کاظم(ع) و رجال خاندان هاشمى در محضر آن حضرت گردمىآمدند و سخنان گهربار و پاسخهاى آن حضرت به پرسشهاى حاضران را یادداشت مىنمودند و هر حکمى که در مورد هر پیشآمدى صادر مىنمود، ضبط مىکردند».
قیامهاى شیعى رو به فزونى نهادهبود و هر روز بر تعداد مسلمانان آگاه افزودهمىشد. شیعیان براى رسیدن به آرمان الهى و حکومت اسلامى لحظهشمارى مىکردند. سازماندهى منظم «وکلا» موجب شدهبود تا بیتالمال سرزمین پهناور اسلامى به سوى امام سرازیر شود، و این همه دستگاه خلافت را متزلزل مىکرد. لذا امام کاظم(ع) تحتنظر قرارگرفت و از زندانى به زندان دیگر انتقالیافت تا در بغداد به شهادت رسید.
خاندان امام کاظم(ع)
در تعداد اولاد امام کاظم(ع) اختلاف است. چنانکه یعقوبى براى آن حضرت هیجده پسر و بیستوسه دختر ذکر مىکند. (۶) و برخى از کتب انساب مانند «عمدهالطالب» والمجدى امام کاظم(ع) را داراى شصت فرزند مىدانند که بیستوسه نفر از آنها پسر و سىوهفت تن دختر مىباشند (۷) در هرحال بر ما روشن مىشود که امام کاظم(ع) اولاد بسیارى داشتند.
علل عمده این امر به چند مساله برمىگردد:
۱ . همانگونه که در مورد همسران رسول خدا(ص) گفتهمىشود، امام نیز به پیروى از پیامبر اکرم(ص) مىخواسته با ازدواج با خانوادههاى مختلف آنها را به مذهب تشیع شائقسازد و یا اگر با خانوادههاى شیعى ازدواج مىکرد، در صدد بود با توجه به نابسامانى اقتصادى جامعه شیعه که از فشار حاکم ناشى مىشد، آن خانوادهها را علاوه بر پوشش فرهنگى و رهبرى سیاسى، پوشش اقتصادى دهد.
۲ . علت دیگر فراوانى فرزندان امام کاظم(ع) شاید از این جهتباشد که امام(ع) جو سیاسى وقت را مخالف سادات و علویان مىدید، به گونهاى که با زندانىکردن و بهشهادترساندن سادات بر آن بودند تا مخالفان حکومت را از میان بردارند و ممکن بود با این رویه، نسل پیامبر از بین برود.
۳ . شاید امام(ع) مىخواستند به واسطه این فرزندان که تحت تربیتخاص واقعمىشدند، فرهنگ شیعه را استحکام بخشند. چه این پس از شهادت امام صادق(ع) حوزه علمیه شیعه تحت فشار قرارگرفت و بیم آن مىرفت در آینده کسى جز وصى وى، از اسرار آلمحمد(ص) آگاهى نداشتهباشد تا آن را منتشرسازد.
۴ . فرزندان امام کاظم(ع) پس از وى، یاران صمیمى امامت در عصر امامرضا(ع) شدند و امام کاظم(ع) به این مساله توجهداشت.
ولادت حضرت معصومه(س)
حضرت فاطمه معصومه(س) از فرزندان امام کاظم(ع) و شخصیتهاى برجسته خاندان موسوى است که دو امام را در عصر خویش درککرده و از رهنمودهاى آن بزرگان بهره بردهاست. با توجه به محدودیتى که شیعیان در عصر موسوى داشتند، تاریخ تشیع در این دوره به صورت کامل تدویننشده و یا تالیفات و آثار پیشینیان در طى حوادث و رویدادها از بین رفتهاست. چنانکه روایات و احادیث امام کاظم(ع) هم نسبتبه ائمه پیش از خود چون امام صادق(ع) رواجنیافته و تنها بخشى از علوم و معارف حضرتش به ما رسیدهاست.
این مساله در مورد تاریخ تولد حضرت فاطمه معصومه(س) نیز مطرحاست. برخى به نقل از کتاب «نزههالابرار فى نسب اولاد ائمهالاطهار» (۸) و کتاب «لواقع الانوار فى طبقات الاخیار» (۹) ولادت ایشان را در مدینه اول ذیقعده سال۱۷۳هجرى مىدانند، چنانکه میرزا ابوطالب تبریزى گوید:
«… از کتاب نزههالابرار فى نسبه اولاد الائمهالاطهار نقلشده، در روز دوشنبه اول ماه ذیقعده از سال یکصدوهفتادوسه متولدشده و در دهم ماه ربیعالثانى سال دویستویک در قم وفاتکرده». (۱۰)
برخى دیگر ولادت ایشان را اول ذیقعده سال۱۸۳هجرى ذکر مىکنند (۱۱) که ظاهرا لغزشى در ثبت تاریخ ولادت صورت گرفتهاست و با توجه به شهادت امام کاظم(ع) در سال۱۸۳هجرى (۱۲) و زندانىبودنشان در طى سالهاى۱۷۹ (۱۳) تا ۱۸۳ منطقى به نظر نمىرسد که حضرت معصومه(س) در سال۱۸۳هجرى تولد یافتهباشد.
مؤلف «مستدرک سفینهالبحار» (۱۴) در اصلاح تاریخ فوق و تعیین سال ولادت حضرت معصومه(ص) مىنویسد:
«فاطمه المعصومه المولوده فى غره ذىالقعده سنه۱۷۳» (۱۵) .
«فاطمه معصومه در اول ذیقعده۱۷۳هجرى دیده به جهان گشود».
البته باید متذکرشد که این اختلاف تنها در سال ولادت رخداده و همگى روز ولادت را اول ذیقعده عنوان کردهاند.
علاوه بر اینکه سال ولادت حضرت معصومه(س) با شهادت امام کاظم(ع) مصادف مىشود و موجب خدشهدار شدن قول سال۱۸۳ است، نکته دیگرى مطرحاست و آن این که حضرت امام کاظم(ع) چهار دختر به نام «فاطمه» داشتند (۱۶) که حضرت معصومه(س) بزرگترین آنهاست و باید میان تولد ایشان و شهادت پدر به میزان تولد فاطمه صغرى، فاطمه وسطى و فاطمه اخرى فاصله باشد. لذا اول ذیقعده سال۱۷۳هجرى قمرى روز ولادت حضرت فاطمه معصومه(س) مىباشد. (۱۷)
محیط تربیتى
حضرت فاطمه معصومه(س) در محیطى پرورشیافت که پدر و مادر و فرزندان همه به فضایل اخلاقى آراستهبودند. عبادت و زهد، پارسایى و تقوا، راستگویى و بردبارى، استقامت در برابر ناملایمات، بخشندگى و پاکدامنى و یاد خدا از صفات تبار پیامبر(ص) بود (۱۸) . پدران این خاندان همه برگزیدگان و پیشوایان هدایتبودند و هریک در انتخاب همسر و تربیت فرزند توجه کافى مبذول مىداشتند. همانگونه که رسول اکرم(ص)، خدیجهکبرى را به همسرى انتخابکرد تا به تربیت فرزندانش همتگمارد و او نخستین ایمانآورندگان به اسلام شد و شخصیت ملکوتى چون حضرت فاطمهزهرا(س) را پرورشداد. ائمه طاهرین(ع) نیز به پیروى از رسول اکرم(ص) در انتخاب همسر نهایت دقت را به عمل آوردند، تا فرزند معصومى که پس از آنها به امامتخواهدرسید، از مادرى پاکدامن و پارسا متولدشود. امام کاظم(ع) نیز از این اصل تبعیتنمود.
مادر حضرت معصومه(س)
حمیده مادر بزرگوار امام کاظم(ع) از مهاجران مغرب بود و به پیشنهاد امام باقر(ع) به همسرى فرزندش امام صادق(ع) درآمدهبود. امامصادق درباره مقام والاى همسرش که مادر امام کاظم(ع) شد فرماید:
«حمیده مصفاه من الادناس کسبیکه الذهب، مازالت الاملاک تحرسها حتى ادیت الى کرامه من الله لى، والحجه من بعدى» (۱۹) .
«حمیده مانند شمش طلاى خالص، از ناپاکىها و ناخالصىها، پاکاست، فرشتگان او را همواره نگهدارى کردند تا به من رسید، به خاطر کرامتى کهخدا نسبتبه من، و حجت پس از من(فرزندش امام کاظم(ع) عنایت فرمود.»
حمیده بانویى آگاه و حدیثدان بود و احادیثى را که از امام صادق(ع) و دیگران شنیدهبود، همچون یک راوى مورد اعتماد به مردم نقلمىکرد و درواقع یکى از اساتید مجامع علمى بانوان در عصر امام صادق(ع) محسوب مىشد (۲۰ . وى در حوزه آموزشى خویش با دخترى از اهالى مغرب به نام «نجمه» آشناشد. نجمه علوم اسلامى را از همسر امام صادق(ع) فرامىگرفت و نشانههاى عقل و هوشیارى و ایمان به خدا از رفتار و سیره عملى وى مشهودبود.
حمیده گوید: روزى که نجمه به خانه ما راهیافت، پیامبر(ص) را در عالم خواب دیدم که به من فرمود: (اى حمیده نجمه را به پسرت موسى(ع) ببخش و همسر او کن، همانا به زودى بهترین فرد روى زمین از او متولد مىشود. من به این دستور عملکردم و نجمه را همسر فرزندم امام کاظم(ع) نمودم و از او حضرت امام رضا(ع) به دنیا آمد» (۲۱) .
نجمه به اندازهاى از حلاوت ذکر و مناجات با خدا بهرهبرد که در ایام شیردادن به امام رضا(ع) نمىتوانست چون سابق به اعمال عبادى خویش بپردازد، از اینرو به بستگان گفت: مرا با یافتن دایه کمککنید.
از او سؤالشد، مگر شیرت کم شدهاست؟
در پاسخ گفت:
«لااکذب والله، وما نقص الدر، ولکن على ورد من صلاتى وتسبیحى، وقدنقص منذ ولدت» (۲۲) .
«سوگند به خدا دروغ نمىگویم، شیرم کمنشده، ولى براى من ذکرهایى از نماز و تسبیح هست که از هنگام پرستارى و شیردادن به این نوزاد از آن عباداتم کاسته شدهاست».
پى نوشت:
۱ . «تاریخ العرب» فلیپحتى، ص۱۶۷، «مدینه منوره»، صالح لمعى مصطفى، ص۱۷٫
۲ . «تاریخ یعقوبى»، ج۱، ص۴۰۰٫
۳ . «طبقات ابنسعد» ج۱، ص۴۹۹٫
۴ . «سیرى در وادى عشق»، ص۳۳،۳۴٫
۵ . «الانوار البهیه»، محدث قمى، ص۱۷۰٫
۶ . «تاریخ یعقوبى»، ج۲، ص۴۲۱٫
۷ . «عمدهالطالب»، ص۱۹۶٫۱۹۷، «المجدى»، ص۱۰۶٫
۸ . این اثر تالیف «سیدموسى برزنجى شافعى مدنى» است، «الذریعه)، ج۲۴، ص۱۰۷٫
۹ . از تالیفات «عبدالوهاب شعرانى شافعى»، متوفاى۹۳۷هجرى است، «کشفالظنون»، ج۲، ص۱۵۶۵٫
۱۰ . «وسیلهالمعصومیه»، ص۶۵٫
۱۱٫ «گنجینه آثار قم»، ج۱، ص۳۸۶; به نقل از «نزههالابرار» ولواقع الانوار.
۱۲ . «تاریخ اهلبیت»، ص۸۲٫
۱۳ . «اصول کافى»، ج۱، ص۳۹۷، «تاریخ بغداد»، ج۱۳، ص۲۷، «اقبال»، ص۶۷۷، «تاریخ قم»، ص۱۹۹٫۳
۱۴٫ محدث گرانقدر و رجالى توانا مرحوم آیهالله شیخعلى نمازى متوفى دوم ذیحجه ۱۴۰۵ه.ق مؤلف این اثر است که در ده جلد تدوین یافتهاست. مرقد وى در یکى از حجرههاى صحن رضوى در کنار بارگاه ملکوتى امام رضا(ع) قراردارد.
۱۵ . «مستدرک سفینهالبحار» ج۸، ص۲۵۷٫
۱۶ . «بحارالانوار»، ج۴۸، ص۲۸۶، «تذکرهالخواص»، ابنجوزى، ص۳۱۵٫
۱۷ . و نیز رجوعکنید به: «کریمه اهلبیت» ص۹۷٫۱۰۳، «زندگانى حضرت موسىبن جعفر(ع)، عمادزاده، ج۲، ص۳۷۵، «حضرت معصومه، فاطمه دوم، اشتهاردى، ص۱۱۱،۱۱۳٫
۱۸ . برگرفته از آیه۳۵ سوره احزاب.
۱۹ . اصول کافى، ج۱، ص۴۷۷٫
۲۰ . علاوه بر حوزه علمیهاى که توسط رسول اکرم(ص) و ائمه شیعه(ع) بنیان نهادهشد و در هر دوره دهها و صدها مرد دانشمند و راوى و دینشناس به جامعه اسلامى عرضهکرد، در همان ردیف حوزههاى علمى بانوان از سوى رسول اکرم(ص) و حضرت فاطمهزهرا(س) تاسیسگردید که پس از آنها امامان شیعه و همسران و دخترانشان این حوزه را رهبرىکرده و به واسطه خویشى با امامان و بهرهگیرى از لحظهلحظه حیات پربارشان در هر عصرى از اساتید برجسته آن دوره شدند. رجوعکنید به: «مسند فاطمه معصومه(س) از همین قلم.
۲۱ . «اعلامالورى»، ص۳۰۲٫
۲۲ . عیون اخبارالرضا(ع)، ج۱، ص۱۵٫
منبع: فرهنگ کوثر . شماره ۱
