اشاره:
دشمنان و جاهلان پیوسته باعث انحراف از را ه مستقیم گردیده و با القا مطالب شبهه انگیز سعی در گمراه نمودن مسلمانان دارند. این روش در صدر اسلام نبز برای مخدوش نمودن عقاید مسلمانان رایج بوده و حتی در زمان رسول گرامی اسلام(ص) برخی از صحابه نیز در انحراف عقاید نقش بازی می کرده اند. پس از رحلت رسول خدا (ص) جبهه منحرفین تقویت شده و پیوسته با انگیزه های مختلف با گفتار و نوشتار و نیز با عمل باعث گردیده که در دین اسلام انحرافاتی ایجاد کنند. ائمه طاهرین نیز در حد امکان در برابر انحرافات فعالیت داشته و موجبات هدایت مردم را فراهم می کرده اند.
امام هادى علیه السلام دهمین ستاره آسمان ولایت در نیمه ذى حجه سال ۲۱۲ ه.ق در شهر پیامبر علیه السلام دیده به سراى خاکى گشود.۱ نام آن حضرت «علی» و کنیه ایشان «ابوالحسن»۲ و مشهورترین لقبهایشان نقى و هادى میباشد۳ و ایشان را ابوالحسن ثالث و فقیه عسکرى نیز گویند.۴ پدر بزرگوارشان امام محمد تقی، جواد الائمه علیهالسلام و نام مادرشان «سمانه» میباشد.۵ شش سال و پنج ماه از سن مبارکشان سپرى نشده بود که پدر بزرگوارشان به شهادت رسیدند۶ و سى و سه سال، مدت امامت آن حضرت است.۷ مدت ده سال آخر عمر را تحت نظر متوکل در سامرا گذراندند.۸ شهادت ایشان در ماه رجب به سال ۲۵۴ ه··.ق میباشد۹ که در سامرا در خانه خویش به خاک سپرده شدند.۱۰
آن امام بزرگوار در طول مدت اقامت خویش با تنى چند از خلفاى عباسی معاصر بودند. نام خلفاى معاصر ایشان به ترتیب: معتصم، واثق، متوکل، منتصر، مستعین و معتز میباشد.۱۱
هدایتگران جامعه
از آن رو که مسئولیت هدایت جامعه پس از نبى اکرم صلیاللهعلیهوآله به عهده ائمه طاهرین علیهمالسلام است و تبیین معارف اصیل و ناب اسلامى را آنان به عهده دارند و ایشاناند که باید عقیده و فکر مردم را از انحرافات باز دارند، آن بزرگواران هر یک طبق شرائط ویژه حاکم بر دوران امامت خویش، این امر مهم را به بهترین شیوه به انجام رسانیدند. امامان ما هر یک کم و بیش در زمان امامت خویش با انحرافات فکرى و عقیدتى درگیر بودند. امام هادی علیهالسلام نیز از این امر، مستثنا نبودند. در دوران امامت امام دهم علیهالسلام بعضى انحرافات عقیدتى مطرح بود که ریشه در دورانهاى قبل داشت؛ ولى به هر حال، از آنجا که جامعه مسلمانان و به خصوص شیعه در زمان امام دهم علیهالسلام دچار بعضى از این مشکلات بود، امام به مناسبتهایى با این انحرافات برخورد میکرد و با اعلام موضع خویش، نظر حق و صائب را بیان مینمود و مردم را از باورهاى ناصحیح و غلط بازمیداشت.
مسئله جبر و تفویض
یکی از مواردى که در متون روایى ما مطرح شده است، مسئله جبر و تفویض و بطلان این دو نظریه افراطى و تفریطى کلامی میباشد.
امام هادى علیهالسلام در جواب نامهاى که اهل اهواز به وی نوشتند و مسئله ابتلاى مردم به اختلاف در دین و عقیده به جبر و تفویض را مطرح نمودند و راه چاره را طلبیدند، مطالبى را به تفصیل بیان نمودند که مرحوم ابن شعبه حرّانى در تحف العقول به تفصیل آورده است. حضرت در ابتدا مطالبى را به عنوان مقدمه مطرح کرده و در ضمن آن به یک مسئله اساسى و ریشهاى پرداخته است و آن، تمسک به ثقلین است که به صورتى مبسوط و مستدلّ به اثباتش رسانده است. سپس با استناد به بعضى از آیات الهى و روایات نبوی، ولایت و عظمت و مقام والاى مولى الموحدین امیرمؤمنان، علی علیهالسلام را بیان و ثابت نموده است.۱۲
شاید سؤالى در اینجا به ذهن برسد که چه ارتباطى است بین این مقدمه و بحث جبر و تفویض؟
حضرت علیهالسلام پس از بیان آن مقدمه میفرماید: «پیشاپیش، این شرح و بیان را به عنوان دلیل و راهنما بر آنچه که خواستهایم مطرح کنیم و به عنوان پشتیبان براى آنچه که در صدد بیان آن هستیم که همان مسئله جبر و تفویض و امر بین این دو است، آوردیم.»۱۳
شاید امام علیهالسلام خواستهاند با ذکر این مقدمه راه حلّ ریشهای و اساسى را مطرح نمایند که اگر به ثقلین تمسک میگردید و به سفارشات نبى اکرم صلیاللهعلیهوآله عمل میشد، هیچگاه جامعه مسلمانان، دچار چنین تشتت و تفرقهاى نمیگردید و مبتلا به هیچگونه انحرافى نمیشد.
امام هادى علیهالسلام پس از این مقدمه، به اصل مطلب میپردازد و با استناد به کلام نورانى امام صادق علیهالسلام که فرموده اند: «لا جَبْرَ وَلا تَفْویضَ ولکِنْ مَنْزِلَهٌ بَینَ الْمَنْزِلَتَین؛۱۴ نه جبر است و نه تفویض بلکه جایگاهى است بین آن دو جایگاه.» شروع به طرح جواب میفرماید و هر دو نظریه را باطل، و نظریه صحیح را امرى بین آن دو میداند و نظر قرآن را شاهد بر صدق چنین مقالى میداند و باز براى تثبیت مسئله به کلام امام صادق علیهالسلام استناد کرده و میفرماید: «اِنَّ الصّادِقَ سُئِلَ هَلْ اَجْبَرَ اللّهُ الْعِبادَ عَلَى الْمَعاصی؟ فَقالَ الصّادِقُ علیهالسلام هُوَ اَعْدَلُ مِنْ ذلِکَ. فَقیلَ لَهُ: فَهَلْ فَوَّضَ اِلَیهِمْ؟ فَقالَ علیهالسلام : هُوَ اَعَزُّ وَاَقْهَرُ لَهُمْ مِنْ ذلِکَ؛۱۵ از امام صادق علیهالسلام سؤال شد که آیا خداوند، بندگان را بر انجام معاصی، مجبور میکند؟ حضرت فرمود: خداوند عادلتر از این است که چنین کند.۱۶ سپس از حضرت علیهالسلام سؤال شد که آیا خداوند بندگان را به خود واگذاشته و کار را یکسره به آنها سپرده است؟ حضرت فرمودند: خداوند عزیزتر و مسلط تر از آن است که چنین کند.»
آنگاه میفرماید: از امام صادق علیهالسلام روایت شده است که فرمود: «النّاسُ فِى القَدَرِ عَلى ثَلاثَهِ اَوْجُهٍ: رَجُلٌ یزْعَمُ اَنَّ الاَْمْرَ مُفَوَّضٌ اِلَیهِ فَقَدْ وَهَنَ اللّهَ فی سُلْطانِهِ فَهُوَ هالِکٌ وَرَجُلٌ یزْعَمُ اَنَّ اللّهَ جَلَّ و عَزَّ اَجْبَرَ الْعِبادَ عَلَى الْمَعاصى وَکَلَّفَهُمْ ما لا یطیقُون فَقَدْ ظَلَمَ اللّهَ فى حُکْمِهِ فَهُوَ هالِکٌ وَرَجُلٌ یزْعَمُ اَنَّ اللّهَ کَلَّفَ الْعِبادَ ما یطیقُونَ وَلَمْ یکَلِّفْهُمْ مالا یطیقُونَ فَاِذا أَحْسَنَ حَمَدَ اللّهَ وَاِذا أساءَ اِسْتَغْفَرَ اللّهَ؛ فَهذا مُسْلِمٌ بالِغٌ؛۱۷ مردم در چگونگى اعتقاد به «قدر» سه دسته اند: گروهى بر این باورند که کارها، همه به آنان واگذار شده است. اینان خداوند را در تسلطش سست دانسته اند؛ لذا این گروه در هلاکت اند. و گروهى گمان دارند که خداوند، بندگان را بر انجام گناهان، مجبور میکند و آنان را به چیزهایى مکلف کرده است که طاقت انجام آن را ندارند. اینها خداوند را در حکمش، ظالم دانستهاند و به خاطر همین، به هلاکت خواهند رسید. و گروهى چنین معتقدند که خداوند، بندگان را به قدر طاقت آنها مکلّف نموده است و به آنان بیش از طاقتشان دستور و فرمان نمیدهد. (اینها افرادى هستند (که اگر کار نیکی انجام دهند سپاس خداوند را به جاى میآ ورند و اگر کار بدى از آنان سرزند، از خداوند طلب بخشش میکنند. اینان به اسلام حقیقی دست یافته اند.»
پس از این، امام علیهالسلام با توضیح بیشتر مسئله جبر و تفویض را بیان کرده، خطا بودن هر دو را تبیین میکند. حضرت میفرماید: «فَاَمّا الْجَبْرُ الَّذى یلْزَمُ مَنْ دانَ بِهِ الْخَطَأَ فَهُوَ قَوْلُ مَنْ زَعَمَ أنَّ اللّهَ جَلَّ وَعَزَّ أجْبَرَ الْعِبادَ عَلَی الْمَعاصى وعاقَبَهُمْ عَلَیها وَمَنْ قالَ بِهذَا الْقَوْلِ فَقَدْ ظَلَمَ اللّهَ فى حُکْمِهِ وَکَذَّبَهُ وَرَدَّ عَلیهِ قَوْلَهُ «وَلا یظْلِمُ رَبُّکَ أَحَدا»۱۸ وَقَوْلَهُ «ذلکَ بِما قَدَّمَتْ یداکَ وَاَنَّ اللّهَ لَیسَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبید»۱۹؛۲۰ اما قول به جبر که معتقد به آن دچار خطاست، قول کسى است که گمانش بر این است که خداوند، بندگان را بر انجام معصیتها مجبور کرده است و در عین حال، آنان را بر ارتکاب معاصی، عقوبت میکند. کسى که بر این باور باشد، به خداوند نسبت ستمکارى در حکمش داده است وکلام خداوند در قرآن چنین چیزى را تکذیب کرده و مردود دانسته است (آنجا که خداوند میفرماید): «پروردگارت به هیچ کس ظلم نمیکند» و نیز میفرماید: «این (رسوایى در دنیا و عذاب سوزان در آخرت) به خاطر آن چیزى است که دستانت از پیش فرستاده است و خداوند هرگز به بندگان ظلم نمیکند.»
و در مورد تفویض میفرماید: «وَاَمَّا التَّفْویضُ الَّذی اَبْطَلَهُ الصّادِقُ علیهالسلام وَاَخْطَأَ مَنْ دانَ بِهِ وَتَقَلَّدَهُ فَهُوَ قَوْلُ الْقائِلِ: إنَّ اللّهَ جَلَّ ذِکْرُهُ فَوَّضَ إِلَی الْعِبادِ اخْتِیارَ أَمْرِهِ وَنَهْیهِ وَأَهْمَلَهُمْ؛۲۱ و اما قول به تفویض که امام صادق علیهالسلام آن را باطل کرده است و کسی که معتقد بدان باشد، در خطاست، قول کسى است که میگوید: خداوند اختیار امر و نهى خود را به بندگان سپرده است و آنان را رها کرده است.»
«فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اللّهَ تَعالى فَوَّضَ اَمْرَهُ وَنَهْیهُ إلی عِبادِهِ فَقَدْ أَثْبَتَ عَلَیهِ الْعَجْزَ وَأَوْجَبَ عَلَیهِ قَبُولَ کُلِّ ما عَملُوا مِنْ خَیرٍ وَشَرٍّ وَأَبْطَلَ أَمْرَ اللّهِ وَنَهْیهُ وَوَعْدَهُ وَوَعیدَهُ، لِعِلَّهِ مازَعَمَ اَنَّ اللّهَ فَوَّضَها اِلَیهِ لاَِنَّ الْمُفَوَّضَ اِلَیهِ یعْمَلُ بِمَشیئَتِهِ، فَاِنْ شاءَ الْکفْرَ أَوِ الاْیمانَ کانَ غَیرَ مَرْدُودٍ عَلَیهِ وَلاَ مَحْظُورٍ…؛۲۲ پس کسى که گمان دارد که خداوند امر و نهیش را به بندگانش واگذاشته است، عجز و ناتوانى را بر خدا ثابت کرده است و پذیرش هر عملى را که انجام میدهند، چه خوب باشد و چه بد، بر خداوند واجب دانسته است. و امر و نهى و وعده و وعید خدا را باطل شمرده است؛ زیرا گمانش بر این است که خداوند همه اینها را بر او واگذاشته است؛ چون کسی که کارها بدو سپرده شده، به خواست خود کارها را انجام میدهد. پس اگر کفر را برگزیند یا ایمان را بپذیرد، نه ایرادى بر او وارد است و نه منعی.»
امام هادى علیهالسلام پس از ابطال هر دو نظریه افراطى و تفریطی، قول حق و نظر صائب را که «امر بین الامرین» میباشد مطرح مینماید: «لکِنْ نَقُولُ: إِنَّ اللّهَ جَلَّ وَعَزَّ خَلَقَ الْخَلْقَ بِقُدْرَتِهِ وَمَلَّکَهُمْ اِسْتِطاعَهَ تَعَبُّدِهِمْ بِها، فَاَمَرَهُمْ وَنَهاهُمْ بِما اَرادَ، فَقَبِلَ مِنْهُمُ اتِّباعَ أَمْرِهِ وَرَضِى بِذلِکَ لَهُمْ، وَنَهاهُمْ عَنْ مَعْصِیتِهِ وَذَمّ مَنْ عَصاهُ وَعاقَبَهُ عَلَیها؛۲۳ لکن مامعتقدیم که خداوند با جلالت و عزیز، خلق را به نیروی خود آفرید و توانایى پرستش خود را به آنان داد و بدانچه خواست، آنان را امر و نهى کرد. پس پیروى آنان از امرش را قبول نمود و بدان راضى شد و آنان را از نافرمانى خود بازداشت و هر کسى را که مرتکب نافرمانى او شد، نکوهش کرد و به خاطر نافرمانی، عقوبت نمود.»
امام هادى علیه السلام و غلات
در هر دین و مذهب و نحله ای، ممکن است کسانى یافت شوند که در بعضى از آموزهها یا اصول آن، جانب گزافه گویى و مبالغه را بگیرند و درباره شخصیتهاى دینى دچار غلو گردند.
متأسفانه در میان شیعیان ـ و یا به اسم شیعه ـ گروهی بودند که دچار چنین انحرافى شدند. آنان گروهى بودند که نسبت به ائمه طاهرین علیهم السلام غلوّ میکردند و حتى بعضی براى آن حضرات قائل به مقام الوهیت بودند. وجود این عده در زمان امام هادى علیه السلام پیشینه تاریخى داشت و به دورانهاى قبل از ایشان و حتى به دوران وجود مبارک امیرمؤمنان، على علیه السلام باز میگشت.
امام زین العابدین علیه السلام این چنین از غلات تبرّی میجوید و میفرماید: «إنَّ قَوْما مِنْ شیعَتِنا سَیحِبُّونا حَتّى یقُولُوا فینا ما قالَتِ الْیهُودُ فى عُزَیرٍ وَقالَتِ النَّصارى فى عیسَی ابْنِ مَرْیمَ؛ فَلا هُمْ مِنّا وَلا نَحْنُ مِنْهُمْ؛۲۴ عدهاى از شیعیان ما به صورتى به ما دوستى خواهند ورزید که در مورد ما همان چیزی را میگویند که یهود در مورد عزیر و نصارى در مورد عیسى بن مریم گفتند. نه آنان از ما هستند و نه ما از آنان هستیم.»
ائمه اطهار علیهم السلام همواره به فراخور شرایط با این عده به مبارزه میپرداختند و با گرفتن موضع قاطع در قبال این طرز فکر تا حدّ ممکن نمیگذاشتندکه این عده با انتساب خود به شیعه آنان را بدنام کنند.
ازامام سجاد روایت شده است که فرمودند: «أَحِبُّونا حُبَّ الاِْسْلامِ فَوَاللّهِ ما زالَ بِنا ما تَقُولُونَ حَتّى بَغَّضْتُمُونا إلَى النّاسِ؛۲۵ مارا آن چنان دوست بدارید که اسلام گفته است. سوگند به خدا! پیوسته چیزهایی را در مورد ما میگویید که در نتیجه آن، دشمنى مردم را متوجه ما میسازید.»
در اینجا باید متذکر شد که تفکّر غلوّآمیز به صورتهاى مختلفى ممکن است محقق شود. مرحوم علامه مجلسى در بحار چنین میگوید: «غلو در مورد نبى و امامان به این است که کسى قائل به الوهیت آنان شود، یا اینکه قائل به شریک بودن آنان با خداوند باشد، در اینکه مورد عبادت واقع شوند یا اینکه آنان در خلق کردن یا روزى دادن با خدا شریک هستند، یا اینکه خداوند در آنان حلول کرده است، یا با آنان یکى شده است، یا اینکه کسى قائل باشد که اینان، بدون وحى یا الهام از جانب خدا، عالم به غیب هستند، یا اینکه ائمه علیهمالسلام را انبیا بدانند، یا قائل به تناسخ ارواح بعضى از ائمه در بعضى دیگر باشند، یا قائل به اینکه شناخت آنان، انسان را از تمامى طاعات بینیاز میکند و با شناخت و معرفت آنان تکلیفى نیست و نیازی به ترک معاصى نمیباشد.»۲۶
همانطور که ملاحظه میشود، اعتقاد به یکى از این امور، غلوّ است و معتقد به آن غالى به حساب میآید. سپس ایشان میفرماید: «اگر کسى قائل به یکى از این انواع غلوّ باشد، ملحد و کافر است، از دین خارج شده است؛ همانطور که دلیلهاى عقلی و آیات و اخبار پیشین و غیر آنها بر این مسئله دلالت دارد.»۲۷
امام هادى علیه السلام نیز باتوجه به وجود این عده و فعالیت آنان و وجود شخصیتهایى در رأس آنان، سکوت در مقابل این گروه گمراه و گمراه کننده را جایز ندانست و به صورتى قاطع و صریح به مبارزه با آنان پرداخت.
سران این گروه منحرف و خطرناک، کسانى چون: على بن حسکه قمی، قاسم یقطینی، حسن بن محمد بن باباى قمی، محمد بن نُصیر فهرى و فارس بن حاکم بودند.۲۸
احمد بن محمد بن عیسى و ابراهیم بن شیبه، هر یک جداگانه نامهاى به امام هادى علیهالسلام نوشته در ضمن آن اشاره به طرز فکر و عقیده غلات در زمان خود میکنند و بعضى از آن معتقدات را بیان کرده و نیز اشاره به دو شخصیت از غالیان زمان خود، على بن حسکه و قاسم یقطینى نموده، از امام کسب نظر و تکلیف مینمایند. امام صریحا در جواب مینویسد: «لَیسَ هذا دینُنا فَاعْتَزِلْهُ؛۲۹ چنین چیزى از دین ما نیست، لذا از آن دورى جو!» و در جایى امام هادى علیهالسلام این دو شخص را صریحا لعن میکند.
محمد بن عیسى میگوید: امام هادى علیهالسلام نامهاى به من نوشت که شروع آن چنین بود: «لَعَنَ اللّهُ الْقاسِمَ الْیقْطینى وَلَعَنَ اللّه عَلِى بْنَ حَسْکَهِ الْقُمی، اِنَّ شَیطانا تَرائى لِلْقاسِمِ فَیوحى اِلَیهِ زُخْرُفَ الْقَولِ غُرُورا؛۳۰ خداوند قاسم یقطینى و علی بن حسکه قمى را لعنت کند! شیطانى در برابر قاسم نمایان میگردد و با القاى سخنان باطلِ به ظاهر آراسته او را میفریبد.»
نصر بن صبّاح گوید: حسن بن محمد که معروف است به ابن بابا و محمد بن نصیر نمیرى و فارس بن حاتم قزوینى را امام عسکرى علیه السلام مورد لعن قرار داده است.۳۱
حتی طبق آنچه که به ما رسیده است، مسئله تقابل امام هادى علیهالسلام فراتر از دورى جستن و بیزارى و لعن آنان است و گاه دستور قتل بعضى از آنان را صادر نموده است.
محمد بن عیسى میگوید: «إنَّ اَبَا الحَسَنِ العَسْکَرِی علیهالسلام أمَر بِقَتلِ فارِسِ بْنِ حاتم القَزْوینى وَضَمِنَ لِمَنْ قَتَلَهُ الجَنَّهَ فَقَتَلَهُ جُنَیدٌ؛۳۲ امام هادى علیهالسلام به کشتن فارس بن حاتم قزوینى امر فرمود و براى کسى که او را بکشد بهشت را ضمانت کرد و جنید او را به قتل رسانید.»
مجسمه و مشبهه
از جمله عقاید و باورهاى انحرافى که در میان مسلمانان وجود داشت و حتى گاه میان شیعیان هم رسوخ کرده بود و بر اساس بعضى اخبار که به ما رسیده است، در زمان امام هادى علیهالسلام موجب اختلاف و دو دستگى در میان شیعه شده بود، باور به جسم بودن خدا و یا باور به اینکه خداوند قابل رؤیت میباشد، بوده است.
شایان ذکر است که فرهنگ و آموزه هاى شیعه به لحاظ اینکه سرچشمه ای زلال و پاک دارد، همیشه به دور از هر گونه کژى بوده، محتواى آن موجب فخر و مباهات هر شیعى میباشد؛ ولى گاه به عللی که گفتار پیرامون آن خود تحقیقى جدا را میطلبد، بعضی باورها به میان شیعیان رسوخ کرده است که موجب افترا و تهمت به اصل شیعه شده است؛ لذا ائمه ما و به تبع بزرگان ما همیشه با باورهای انحرافى به مبارزه برخاسته اند تا هر نوع غبار را از چهره شیعه اصیل بزدایند.
مرحوم صدوق در ابتداى کتاب توحید خود میگوید: «آنچه باعث شد که من دست به تألیف چنین کتابى بزنم نسبتهاى ناروایی بود که بعضى مخالفین به شیعه میدادند که اینان قائل به تشبیه و جبر میباشند…؛ لذا با تقرّب جستن به خداوند متعال، دست به تألیف این کتاب در راستاى توحید و نفى تشبیه و جبر زدم.»۳۳
پس این، مسئلهاى نبود که ائمه طاهرین به سادگى از آن بگذرند؛ چه اینکه این نوع باورها با اصل اساسى توحید در تعارض و تقابل بود.
صقر بن ابى دلف از امام هادى علیهالسلام در مورد توحید سؤال میکند، حضرت میفرماید: «إنَّهُ لَیسَ مِنّا مَنْ زَعَمَ أنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ جِسْمٌ وَنَحْنُ مِنْهُ بَراءٌ فِى الدُّنْیا وَالاْخِرَهِ، یابْنَ (أبی) دُلَفِ إنَّ الْجِسْمَ مُحْدَثٌ واللّه مُحدِثُهُ وَمُجَسِّمُهُ؛۳۴ کسى که گمان کند که خداوند جسم است، از ما نیست و پروردگارا! گمانهاى متوهّمان به خطا رفته است و اوج نگاه نگرندگان (به دامنه اوصافت) نرسید و زبان توصیف گران از کار افتاد و ادعاهای مبطلان نابود گشت؛ زیرا فرّ و شکوهت بالاتر از آن است که (خرد انسانی را) تصوّر آن باشد.
ما در دنیا و آخرت از او بیزار هستیم. اى پسر ابى دلف! جسم حادث است و خداوند آن را به وجود آورده و به آن جسمیت داده است.»
و نیز سهل بن زیاد از ابراهیم بن محمد همدانى نقل میکند که به امام هادى علیه السلام چنین نوشتم که دوستان شما در این شهر در توحید اختلاف دارند. بعضى میگویند که خداوند، جسم است و بعضى دیگر میگویند که او صورت است. حضرت در جواب به خط خود نوشت:
«سُبْحانَ مَنْ لاَ یحَدُّ وَلا یوصَفُ، لَیسَ کَمِثْلِهِ شَیءٌ وَهُوَ السَّمیعُ الْعَلیم؛۳۵ منزه است آنکه محدود نیست و به وصف در نیاید، چیزى مانند او نیست و او شنوا و دانا است.»
همچنین از سخنان برخى افراد چنین برمیآید که عقیده داشتند خداوند قابل رؤیت میباشد و با دیدگان میتوان او را دید. ائمه علیهم السلام با این طرز تفکر نیز به مقابله پرداختند. از امام صادق علیه السلام است که فرمود:
«جاءَ حِبْرٌ إلى أمیرِ الْمُؤْمِنینَ علیهالسلام فَقالَ: یا أَمیرَ الُؤْمِنینَ هَلْ رَأَیتَ رَبَّکَ حینَ عَبَدْتَهُ؟ فَقالَ وَیلَکَ ما کُنْتُ اَعْبُدُ رَبّا لَمْ اَرَهُ. قالَ: وَکَیفَ رَأَیتَهُ؟ قالَ وَیلَکَ لاَ تُدْرِکُهُ الْعُیونُ فى مُشاهِدَهِ الاَْبْصارِ وَلکِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقائِقِ الاْیمانِ؛۳۶
یکی از احبار نزد امیر مؤمنان آمد و از حضرت پرسید که آیا هنگام پرستش الهی، خدایت را دیدهای؟ حضرت فرمود: واى بر تو! من پروردگارى را که ندیده باشم، پرستش نکردهام. باز سؤال نمود چگونه او را دیدهای؟ فرهنگ و آموزه هاى شیعه به لحاظ اینکه سرچشمه اى زلال و پاک دارد، همیشه به دور از هر گونه کژى بوده، محتواى آن موجب فخر و مباهات هر شیعى میباشد
حضرت فرمود: واى بر تو! چشمها هنگام نظر افکندن او را درک نمیکنند، بلکه دلها با حقایق ایمان او را میبینند.»
احمد بن اسحاق نامهاى به حضرت هادى علیهالسلام مینویسد واز آن حضرت در مورد رؤیت خدا و اختلاف مردم در اینباره سؤال میکند که حضرت به صورتى مستدلّ و منطقی، رؤیت الهى را مردود دانسته، قائل شدن به دیدن خداوند با چشمان را قول به تشبیه میداند.۳۷
از آن حضرت جملاتى نورانى حاکى از عظمت و بزرگى آفریدگار جهان و معرفت امام علیهالسلام نسبت به خداوند متعال نقل شده است. سهل بن زیاد گوید که آن حضرت چنین فرمود:
«إلهى تاهَتْ اَوْهامُ الْمُتَوَهِّمینَ وَقَصُرَ طُرَفُ الطّارِفینَ وَتَلاشَتْ اَوْصافُ الْواصِفینَ وَاضْمَحَلَّتْ اَقاویلُ الْمُبْطِلینَ عَنِ الدَّرَکِ لِعَجیبِ شَأْنِکَ أَوِ الْوُقُوعِ بِالْبُلُوغِ اِلی عُلُوِّکَ، فَاَنْتَ فى الْمَکانِ الَّذى لا یتَناهی وَلَمْ تَقَعْ عَلَیکَ عُیونٌ بِاِشارَهٍ وَلا عِبارَهٍ هَیهاتَ ثُمَّ هَیهاتَ یا اَوَّلی، یا وَحدانی، یا فَرْدانِی، شَمَخْتَ فِى الْعُلُوِّ بِعِزِّ الْکِبْرِ، وَارْتَفَعْتَ مِنْ وَراءِ کُلِّ غَوْرَهٍ وَنَهایهٍ بِجَبَرُوتِ الْفَخْرِ؛۳۸
پروردگارا! گمانهاى متوهّمان به خطا رفته است و اوج نگاه نگرندگان (به دامنه اوصافت) نرسید و زبان توصیف گران از کار افتاد و ادعاهاى مبطلان نابود گشت؛زیرا فرّ و شکوهت بالاتر از آن است که (خرد انسانى را) تصوّر آن باشد. تو در جایى هستى که انتها ندارد و هیچ چشمی نمیتواند تو را بنگرد و هیچ عبارتى را توان توصیف تو نیست. چقدر دور است (اندیشههاى انسان از درک مقام والایت (ای سر منشأ هستی! اى یگانه! تو در لباس عزت و کبریایی خود فراتر از هر نیرویى هستى و با جبروت خود بالاتر از تیررس هر اندیشمند تیزیابى قرار داری.»۳۹
پی نوشت:
۱. ارشاد، مفید، بیروت، دارالمفید، ۲۱۱ من سلسله مؤلفات الشیخ المفید، ص۲۹۷.
۲. مناقب آل ابیطالب، ابن شهر آشوب، انتشارات ذویالقربی، ج۱، ۱۳۷۹، ج۴، ص۴۳۲.
۳. جلاء العیون، ملامحمدباقر مجلسی، انتشارات علمیه اسلامیه، ص۵۶۸.
۴. مناقب، ص۴۳۲.
۵. ارشاد، همان.
۶. مناقب، ص۴۳۳.
۷. همان.
۸. مناقب، ص۴۳۳؛ ارشاد، ص۲۹۷.
۹. ارشاد، ص۲۹۷.
۱۰. اعلام الوری، طبرسی، دارالمعرفه، ص۳۳۹.
۱۱. مناقب، ص۴۳۳.
۱۲. تحف العقول، ابن شعبه حرّانی، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، صص۳۳۹ ـ ۳۳۸.
۱۳. همان، ص۳۴۰.
۱۴. همان.
۱۵. همان.
۱۶. معنى این کلام، این است که اگر قائل به جبر شویم، باید بگوییم که ـ العیاذ باللّه ـ خداوند، ظالم است، در حالی که خود قرآن میفرماید: «وَلا یظْلِمْ رَبُّکَ اَحَدا» (کهف/۴۹).
۱۷. همان.
۱۸. کهف/۴۹.
۱۹. حج/۱۰.
۲۰. همان، ص۳۴۱.
۲۱. همان، ص۳۴۲.
۲۲. همان، ص۳۴۴.
۲۳. همان.
۲۴. اختیار معرفه الرجال، طوسی، تصحیح و تعلیق حسن مصطفوی، ص۱۰۲.
۲۵. الطبقات الکبری، ابن سعد، دار صادر، ج۵، ص۲۱۴.
۲۶. بحار الانوار، ج۲۵، ص۳۴۶.
۲۷. همان.
۲۸. پیشوایی، سیره پیشوایان، ص۶۰۳.
۲۹. اختیار معرفه الرجال (رجال کشی)، صص۵۱۸ ـ ۵۱۶.
۳۰. همان، ص۵۱۸.
۳۱. همان، ص۵۲۰.
۳۲. همان، ص۵۲۴.
۳۳. همان، صص۱۸ ـ ۱۷.
۳۴. همان، ص۱۰۴، ح۲۰.
۳۵. همان، ص۱۰۰، ح۹؛ کافی، ج۱، ص۱۵۶، ح۵.
۳۶. توحید، ص۱۰۹، ح۶.
۳۷. همان، ص۱۰۹، ح۷.
۳۸. همان، ص۶۶، ح۱۹.
۳۹. ترجمه از کتاب زندگانی امام على الهادى علیهالسلام ، باقر شریف قرشی، دفتر انتشارات اسلامی، ص۱۱۲
منبع : پایگاه حوزه ، مجله مبلغان ، شماره ۵۷
حسین مطهری محب
