حدیثى از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) به این مضمون نقل شده است که فرموده‌اند: چون کسى در نوجوانى و جوانى قرآن بیاموزد، معرفت قرآنى با خون و گوشت او سرشته می شود.
بنده به عنوان یک قرآن‌پژوه، بارها و بارها در جلسات قرآنی، مساجد، سخنرانی ها یا محافل دانشگاهى با این سؤال و مسأله مواجه می شوم که عزیزان نوجوان و جوان از من می پرسند: با چه منابعى قرآن‌پژوهى را آغاز کنیم؟ من به فراخور حال مخاطب، چند اثر را نام می‌برم. اکنون مناسب دیدم که خوب است اساسی‌ترین منابعى را که من خود سالیان سال، با آنها انس داشته‌ام و ارزش و کارایى آنها به دستم آمده است، در اینجا معرفى کنم:
۱- تفسیر
در زمینهٔ تفسیر قرآن هنوز تفسیرى که براى جوانان و نوجوانان نوشته شده باشد نداریم و بعضى از پیش خود از آنجا که شهرت تفسیر المیزان حضرت علامه طباطبایى ـ اعلی اللّه مقامه ـ را شنیده‌اند، به سراغ ترجمهٔ فارسى المیزان می‌روند و این کار درست نیست و چندان حاصلى ندارد، زیرا المیزان براى قرآن‌شناسان و به اصطلاح «منتخبان»[کسانى که به اعلاى مطالعات علمى رسیده‌اند و به نوعى از تحصیل عادى و حتى عالى فراغت یافته‌اند] نوشته شده است. لذا در عین آنکه تفسیر مهم و کارآمدى هست، ولى براى از میان سالى به بالا خوب است. حدوداً از ۴۵سالگى به بعد و نه براى ۱۵ ۲۵سالگى که مراد ما در این مقاله است. بهترین تفسیرى که تا به امروز براى عامه و براى مراجعه کننده، ساده و بدون اطلاعات فراوان قرآنى ـ اسلامى نوشته شده است، تفسیر نمونه است که نزدیک به ۳۰جلد است. خوشبختانه این تفسیر یک خلاصهٔ پنج جلدى دارد. ناگفته نماند که این تفسیر را عده‌اى از فضلاى قرآن‌پژوه حوزهٔ علمیهٔ قم، زیر نظر آیت‌الله مکارم شیرازى فراهم کرده‌اند. آرى خلاصهٔ پنج‌جلدى این تفسیر، براى نوجوانان و جوانان مناسب است. تفسیر نور جناب حجه الاسلام و المسلمین محسن قرائتى هم زبان و بیان ساده و دلنشینى دارد.
۲- ترجمه
اولین توصیهٔ اینجانب به مخاطبان این مقاله این است که از ترجمه‌هاى تحت‌اللفظى که طى هزار سال، دوام و رواج داشته است، بپرهیزند و شیفتهٔ سخنان کسى یا کسانى که داد سخن می‌دهند و در بیان اهمیت ترجمهٔ قدما کوشا هستند، نشوند، زیرا بنده به تحقیق و تجربه دریافته‌ام که حتى یک ترجمه از صدها ترجمهٔ قدما(که دهها نمونهٔ‌آن چاپ شده است) براى امروزیان و به ویژه براى نوجوانان و جوانان مناسب نیست و خوشبختانه در این مدت بیست سال(بعد از پیروزى انقلاب اسلامی)، بیش از ده ترجمهٔ‌خوب، درست، دقیق و مفهوم، به بازار کتاب و فرهنگ عرضه شده است که از آن میان، شش ترجمه را توصیه می‌کنم:
۱ـ ترجمهٔ آیت‌اللّه مکارم شیرازى
۲ـ ترجمهٔ آقاى عبدالمحمد آیتى
۳ـ ترجمهٔ آقاى محمد مهدى فولادوند
۴ـ ترجمهٔ آقاى دکتر سید جلال الدین مجتبوى
۵ـ ترجمهٔ آقاى مسعود انصارى
۶ – ترجمه بهاءالدین خرمشاهی[زیرا بدون ذره‌اى هواى نفس و دفاع از خود عرض می‌کنم که زبان ترجمه اینجانب بسیار ساده و همه فهم و زودیاب است و استقبال از آن در مدت دو سال و نیم از زمان انتشارش حاکى از همین است].
بشارت بدهم که ترجمه‌اى ویژهٔ کودکان و جوانان نیز به همت یکى از برجسته‌ترین صاحب نظران ادبیات کودکان و نوجوانان یعنى آقاى مصطفى رحماندوست در دست تهیه و تدوین است و اولین بخش آن که ترجمهٔ جزء سی‌ام قرآن کریم است و در روانى مانند آب و در زلالى هم مانند آب است، به تعداد کمى چاپ شده و براى نظرخواهى از اهل نظر عرضه گردیده است. تکمیل و انتشار کامل این ترجمه، نقطهٔ عطفى در ترجمهٔ قرآن کریم به فارسى است.
۳- فرهنگ
لغت نامه‌هاى قرآنیِ عربى و عربی فارسى فراوان است. یکى از بهترین آنها لسان‌التنزیل اثرى از مؤلف گمنام، به تصحیح آقاى دکتر مهدى محقق است. ترجمهٔ این بنده هم در قطع رحلی، داراى یک واژه‌نامهٔ دوازده هزار مدخلى در پایان کتاب است. اگر کسى واژه‌نامهٔ مفصل‌تر بخواهد بهترین آنها قاموس قرآن نوشته استاد قرشى است که هفت جلد آن در سه مجلد به چاپ رسیده است.
۴- فهرستها
فهرستها، آمار مرجعى هستند که خودشان مراد نیستند، بلکه کلیدى هستند که در تحقیق و مراجعه به قرآن را به روى پژوهش باز می‌کنند.
بهترین فهرست هاى آیه‌یاب و واژه‌یاب قرآن کریم، سه اثر است که داشتن هر کدام براى مخاطبان ما کافى است:
الف ـ المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، اثر محمد فؤاد عبدالباقى که حدوداً ۶۰ ـ۷۰ سال پیش تدوین شده و صدها هزار نسخه از آن در جهان اسلام و ایران به طبع رسیده است. کار این فهرست(ها) این است که با جست و جو در آنها در زیر مادهٔ اصلى هر کلمه محل آن کلمه را در قرآن کریم پیدا می‌کنیم. ولى براى این کار، باید ریشهٔ‌کلمه را بشناسیم. مثلاً مستضعفین را در ریشهٔ «ضعف» جست و جو کنیم.
ب ـ فرهنگ آمارى کلمات قرآن کریم، اثرى ۳جلدی، تدوین آقاى دکتر محمود روحانى که آسان‌یاب‌تر از کتاب قبلى است و مثلاً همان کلمهٔ مستضعفین را باید در «م» (و سپس «سین» و سپس «ضاء» و غیره) جست و جو کرد.
ج ـ فهارس قرآن، اثر دکتر محمود رامیار که هم فهرست الفبایی(مانند فهرست و فرهنگ دکتر روحانی) به دست داده است و هم فهرست موضوع‌یاب.
اماجمع و جور‌ترین فهرست یا فرهنگ موضوع‌یاب قرآنى اثرى است به نام فرهنگ موضوعى قرآن، تدوین کامران فانى و بهاءالدین خرمشاهی(چاپ سوم، انتشارات ناهید، ۱۳۷۷) که در یک جلد و چهارصد صفحهٔ دو ستونى است. مثلاً خمس را باید در «خ» و زکات را در «ز» جستجو کرد. درست مانند فرهنگ معین، یا لغت نامهٔ دهخدا.
۵- تاریخ قرآن
دو تاریخ قرآن، در بازار کتاب امروز وجود دارد. یکى اثر دکتر محمد باقر حجتى به نام پژوهشى در تاریخ قرآن، دیگرى که اندکى نایاب است، تاریخ قرآن اثر شادروان دکتر محمود رامیار.
۶- اعلام قرآن
اعلام، جمع کلمهٔ عَلَم است. عَلَم یعنى اسم خاص که گاه جغرافیایى است مانند مَدین، مدینه. گاه تاریخى مانند یکایک پیامبران یا شخصیت هایى چون قارون که در قرآن از آنها یاد شده است. بهترین اعلام قرآن، کتابى است به همین نام از شادروان دکتر محمد خزائلی، چاپ انتشارات امیرکبیر. کتاب کوچک «قرآن شناخت» نوشتهٔ اینجانب، هم اعلام قرآن را به کوتاهى معرفى کرده است.
۷- احکام قرآن
مراد از احکام قرآن فقه قرآن یا شرح آیات احکام است و مسایلى چون ازدواج و طلاق و کفار و سوگند شکستن و نظیر اینها. بهترین اثر در این زمینه بر مبناى فقه شیعه «احکام قرآن» اثر شادروان دکتر محمد خزائلى است.
۸- اخلاق قرآن
بهترین اثر در این زمینه که هم اخلاق حمیده و هم اخلاق رذیله را شرح می‌دهد فرهنگ واره اخلاق قرآن، اثرى جمع و جور و یک جلدی، از دکتر جعفر شعار است.
۹- کلیات
مراد آثارى است که مباحثى کلى و در عین حال لازم در زمینهٔ قرآن‌شناسى و قرآن‌پژوهى را معرفى می‌کند. کتاب قرآن شناخت، اثر اینجانب براى همین منظور و براى مخاطبان جوان نوشته شده است و چاپ چهارم آن هم از سوى انتشارات طرح نو انتشار یافت. این کتاب به کلاس ها و آموزشگاه هاى کنکور هم راه یافته است و بسیار دانش‌آموزپسند از آب در آمده است.
اما کتاب مفصل‌تر از این در همین زمینه شناخت قرآن، اثر قرآن‌شناس بزرگ معاصر، استاد حاج سید على کمالى دزفولى است که از سوى نشر اسوه انتشار یافته است.
۱۰- دایره المعارف قرآنی
به فارسى فقط یک اثر، آن هم به تازگى انتشار یافته است. این اثر «دانشنامهٔ قرآن و قرآن‌پژوهی» نام دارد که هفده مؤلف، در نگارش آن همکارى داشته‌اند. افتخار جمع و تدوین این اثر با نگارندهٔ این سطور بوده است. این کتاب مشتمل بر ۳۶۰۰مقاله است. مقالات همه امضا و کتاب شناسى دارد. زبان و بیان این دانشنامه روشن و همه‌فهم است و داشتن این کتاب، محقق جوان را از داشتن بعضى از کتابهایى که نام بردیم مانند اعلام قرآن و احکام قرآن هم بی‌نیاز می‌گرداند. در این کتاب، بیش از ۸۰۰کتاب قرآنى عربی، انگلیسى و فارسى معرفى شده است و بیش از ۸۰۰تن از قرآن‌پژوهان که از این میان دویست زندگینامه از معاصران زنده و به قلم خودشان است.
اینها که برشمردیم و به کوتاهى معرفى کردیم، اساسی‌ترین آثار در میان آثار و مراجع قرآن‌پژوهى است و داشتن آنها نیاز یک دهه تحقیق پژوهشگران جوان را برآورده می‌سازد.
منبع: بهاء الدین خرمشاهى؛ مجله بشارت؛ نشریه قرآنى ویژه جوانان
