مفسر قرن ششم ابوالفتوح رازی (ری480 – 552)
جمال الدین حسین بن علی بن احمد خزاعی ، اهل ری . خاندان وی از حدود قرن های 1و 2 ق به ایران آمده بودند وغالباً هم اهل علم بودند . نیاکان او از دانش آندوختگان مکاتب شیخ مفید و سید مرتضی و شیخ طوسی و بسیاری کسان دیگر بودند و عموی پدرش، ابو محمد عبدالرحمان بن احمد، معروف به مفید نیشابوری، ازمحدثان بنام امامی بود. ابوالفتوح نزد عالمان خانوادهاش پرورش یافت و مخصوصاً ازعموی پدرش بهرۀ فراوان برد. هم چنین، از ابوعلی طوسی و عمادالدین ابومحمد حسن بن محمد قاضی استرآبادی وابوالحسن علی بن ناصربن رضا بهره برد (ابن شهرآشوب ، مناقب ، ج 1، ص 11- 12 ؛ صاحب معالم ، ص 47) .
ابوالفتوح دربسیاری ازعلوم متداول زمانه اش چون حدیث وفقه واصول وقرائت وادب مهارت داشت ، اما گرایش اصلی اوتفسیربود . بسیاری از نام آوران تاریخ شیعه نزد اوکسب فیض کرده اند که ازآن جمله می توان به شیخ منتجب الدین رازی و ابن شهرآشوب وابوطالب نصیرالدین عبدالله بن حمزۀ طوسی وعمادالدین ابوالفرج فرزند قطب الدین راوندی اشاره کرد (منتجب الدین ، ص 48 ؛ ابن شهرآشوب ، مناقب ، ج 1، ص 12 ؛ صاحب معالم ، ص 35) .
بیش ترین اسباب شهرت ابوالفتوح تفسیراوبا عنوان روض الجنان است که تفسیری به زبان فارسی است . زمان تقریبی تألیف این اثرماندگاردرتاریخ ادب فارسی را برخی حدود 533 ق دانسته اند واین نظربرمبنای وجود نسخه ای ازآن است (یاحقی ، مقدمه بر روض الجنان ، ص 60 – 61) . روض الجنان ازمنظرگرایش تفسیری ازتفاسیرجامع است . مطالب ومسائل گوناگون ادبی وکلامی وفقهی وتاریخی وعرفانی واخلاقی دراین اثربا شیوایی بیان شده ورویکرد آن استدلالی وبرهانی است . هم چنین ، سادگی وروانی آن سبب شده تا ازهمان زمان تألیف بیش ترین مخاطب را به خود جلب کند .
تفسیرابوالفتوح را باید ادامۀ سنت تفسیرهای قصصی و واعظانه دانست که پیش ترین ازآن درزبان فارسی آثاری مانند ترجمۀ تفسیرطبری وتفسیرسورآبادی با این گرایش تدوین شده بود وازهمین روست که ابوالفتوح درتفسیرخود ازآثارقصص ، مانند آثارثعلبی ، سود جسته است . بنابراین ، به همان میزان که ازمنظرگرایش تفسیری باید آن را درشمارجوامع درنظرآورد ، ازنظرویژگی های محتوایی درزمرۀ آثارواعظانه قرارمی گیرد .
تفسیرنظام مند ابوالفتوح اسلوب عامه ویژه ای دارد و ، آگرچه دارای احادیث وروایاتی ازاهل بیت (ع) است ، روایات عامه هم درجای جای آن مشاهده می شود . ابوالفتوح ، برخلاف بسیاری ازتفاسیرمعاصرش ، کم تربه مباحث کلامی وارد شده وسبک پیشینیان خود درتفاسیرواعظانه را ادامه داده است . اوازروایات قصصی وغالباً اسرائیلیات استفاده کرده ، اما بسیاری ازشاخ وبرگ های اضافی را حذف کرده است . شواهد شعری فارسی وعربی بسیاری دراین اثرآمده و امثال وحکم آن را شیواتر کرده است (خرمشاهی ، « تفسیر . . . » ، ص 22 – 24) .
ابوالفتوح دراین اثرنخست به ذکرنام سوره وفضایل وثواب قرائت آن و ، پس از آوردن آیات ، به توضیح لغوی ومباحث صرف و نحو و شیوۀ قرائت و بررسی اختلاف قرائات محتمل پرداخته است . تبیین مفاهیم مربوط به شأن نزول آیات و سرانجام توضیح مفاهیم تفسیری آیات درادامۀ کارمفسرقرارمی گیرد . این تفسیر ، درطول تاریخ ، افزون برجنبه های ارزشمند تفسیری ، ازجنبۀ زبان اثرنیزمورد توجه بوده است . خود مؤلف هم با التفات به مخاطبان فارسی زبان به تدوین این اثردست زده است . اودرمقدمۀ تفسیرآورده است : « چون جماعتی ازدوستان وبزرگان ازاماثل و اهل علم وتدین اقتراح ] = درخواست[ کردند که دراین باب جمعی باید کردن ؛ چه ،
اصحاب ما را تفسیری نیست مشتمل براین انواع . واجب دیدم اجابت کردن ایشان و وعده دادن به دو تفسیر: یکی به پارسی ویکی به تازی ، جزکه پارسی مقدم شد برتازی ؛ برای آن که طالبان این پیش تربودند وفایدۀ هرکسی بدو عام تربود» (رازی ، ابوالفتوح ، ج 1، ص 2 – 3) .
بی شک ، این اندیشۀ مؤلف كاملاً درست ودقیق بوده وپس ازبرخی تفاسیرفارسی ، مانند ترجمۀ تفسیرطبری وتاج التراجم وتفسیرسورآبادی وتفسیرکیمبریج (تفسیری ازقرن 7 ق که دردانشگاه کیمبریج نگه داری می شود) ، این اثردرطول تاریخ ماندگاروبسیاراثرگذاربوده است . استواری متن و قدمت آن ، که آن را درشمارآثارادبی پایدارو پرحجم قرن 6 ق جای می دهد ، سبب شده این تفسیرجایگاهی عظیم یابد و به ویژه درقرن های اخیرآثارگوناگون درمباحث ادب فارسی براساس این کتاب پدید آمده است .
ازجمله مهارت های مفسردراین اثراحاطۀ تام بر مفردات واصطلاحات زبان فارسی است . به کارگیری « فسوس » به جای « استهزا» و«دیو» به جای « شیطان » وهمین طور اصطلاحاتی مانند « خداوندان علم » دربرابر « اولو العلم » و « کارشکسته (کارشکسته)» درمقابل « ذلول» ونمونه هایی این چنین درجای جای اثرنشانۀ توانمندی مفسردرهردوزبان مبدأ (عربی) ومقصد (فارسی) است . ابوالفتوح با تکیه براحاطۀ خود برموضوعات تاریخی وسیرۀ نبوی واحادیث به استشهاد ازاحادیث وروایات و تاریخ دست زده است . هم چنین ، اودرمقام واعظ ، هرجا که فرصتی یافته وموقعیت ایجاب می کرده ، به وعظ وپنددهی پرداخته است (معرفت ، ج 2 ، ص 262 – 272) .
روض الجنان ازتفاسیرمعتبرشیعیان است واز زمان تألیف مورد استفاده واستناد بوده است . درسخن ازتأثیرگذاری این اثردردیگرآثارتفسیری بعد ازآن ، باید تصریح کرد که نقش روض الجنان درتفسیرگازرانکارناپذیراست وحتی برخی تفسیرگازر را خلاصه ای از روض الجنان دانسته اند (محدث ، مقدمه برتفسیرگازر ، ص « ی ») . تفسیرمنهج الصادقین ملا فتح الله کاشانی را ، از آن رو که نویسنده اش بسیارتحت تأثیرتفسیرگازربوده ، می توان با یک واسطۀ تأثیرگرفته ازروض الجنان دانست .
ازروض الجنان چاپ های متعددی صورت گرفته است که برخی ازآن ها عبارت اند ازچاپ سنگی تهران ، 1333 ق ، درقم ، 1404 ق ، ازآن افست شده است . چاپ
تهران به تصحیح وبا حواشی مهدی الهی قمشه ای در1334 -1335 ش وچاپ بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی به تصحیح محمد جعفر یاحقی ومحمد مهدی ناصح درمشهد ، 1365 – 1374 ش ، ونیزتصحیح علی اکبرغفاری وابوالحسن شعرانی ازاین اثرکه درتهران ، 1382 – 1385 ، ق انتشار یافت چاپ های دیگراین کتاب اند .
پی نوشت ها:
ابن شهرآشوب ، محمد (1380 ق) . معالم العلماء ، نجف .
صاحب معالم ، حسن (1403ق) . « الاجازة الكبيرة» ضمن بحارالانوارمجلسی (ج 106) ، بیروت .
منتجب الدین رازی ، علی (1408 ق) . الاربعون حدیثاً . قم .
خرمشاهی ، بهاء الدین (1376) . « جایگاه تفسیرآیت الله سید مصطفی خمینی » بینات ، ش 15
ابوالفتوح رازی ، حسین (1382 – 1385 ق) . روض الجنان وروح الجنان (تفسیر) ، به کوشش ابوالحسن شعرانی وعلی اکبرغفاری ، تهران .
معرفت ، محمد هادی (1380) . تفسیرومفسران ، قم ، ج 1، 2 .
منبع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلامی
