اشاره:
میرزا احمد چهارمین و کوچکترین پسر آیت اللّه حاج میرزا محمدحسن آشتیانى (۱۳۱۹ق . ۱۲۴۸ق) مجتهد مشهور تهران و رهبر مبارزه پیروز تنباکو است . او در سال ۱۳۰۰ه.ق در تهران دیده به جهان گشود. پس از گذراندن دوران طفولیت و رسیدن به سنین رشد مشغول فراگیرى ادبیات فارسى و عربى شد و مقدمات علوم اسلامى را آموخت. سطوح فقه و اصول را از محضر پدر دانشمندش استفاده کرد و در محفل خصوصى درس او حاضر شد تا اینکه در سال ۱۳۱۹ق که هنوز نوجوانى بیست ساله بود سایه مهر پدر را از دست داد. وى پس از پدر در حوزه اساتید و دانشمندان تهران در علوم مختلف شرکت کرد. این بزرگان عبارت اند از:
۱ . آقا شیخ مسیح طالقانى . م ۱۳۳۹ ق . (در فقه و اصول).
۲ . آقا سید محمد یزدى ، . م ح ۱۳۲۰ ق . (در فقه و اصول).
۳ . سید عبدالکریم لاهیجى . م ح ۱۳۲۳ ق . (در فقه و اصول).
۴ . حکیم آقا میرزا حسن کرمانشاهى . م ۱۳۳۶ ق . (در حکمت مشاء).
۵ . آقا میرشهاب نیریزى شیرازى . م ح ۱۳۲۰ ق . (در حکمت متعالیه).
۶ . آقا میرزا هاشم اشکورى رشتى . م ۱۳۳۲ ق . (در عرفان نظرى).
۷ . میرزا علىاکبر خان ناظم الاطباء . م ۱۳۴۳ ق . (در طب).
۸ . میرزا عبدالغفارخان نجم الدوله . م ۱۳۲۶ ق . (در ریاضیات و نجوم).
سفر به عتبات و تحصیل در حوزه نجف اشرف
آیت اللّه آشتیانى در حالى که در حوزه اساتید تهران ، مراتب علم و دانش را به نیکویى طى کرده بود و در اکثر مباحث صاحب نظر بود در سال ۱۳۴۰ق راهى عراق شد و در جوار آستان ملک پاسبان مولى الموحدین حضرت امیرالمؤمنین . صلوات اللّه علیه . مقیم شد و از محضر علامه میرزا حسن نائینى (م ۱۳۵۵ق) و آیت اللّه آقا ضیاءالدین عراقى (م ۱۳۶۱ق) استفاده کامل کرد و مراتب خود را در فقه و اصول به کمال رساند. عمده استفاده آشتیانى در نجف از محقق نائینى بوده است.
ایشان در مدت اقامت ده ساله خود در نجف اشرف چند سالى نیز به تدریس فلسفه مشغول بود که جمع زیادى از بزرگان در درس وى شرکت کرده اند که از آن جمله اند علامه سید محمد حسین طباطبایى که در درس اسفار وى شرکت کرده است .
آشتیانى در ۱۳۵۰ق به ایران بازگشت و در تهران به تدریس فقه، اصول، طب و علوم عقلى و همچنین تألیف کتب و ارشاد مردم پرداخت.
بعد از برادر بزرگترش آیت اللّه حاج شیخ مرتضى آشتیانى(م ۱۳۶۵ق) ، تولیت و سرپرستى مدرسه مروى و موقوفات آن که با اعلم علماى تهران است به ایشان منتقل شد و سالیان طولانى ریاست معنوى و علمى را در تهران به عهده داشت. او از پنج تن از بزرگان زمانش اجازه روایت و گواهى اجتهاد داشت. این اساتید عبارت اند از:
۱ . آیت اللّه میرزا حسین نائینى(م ۱۳۵۵ق).
۲ . آیت اللّه حاج شیخ عبدالکریم حائرى یزدى(م ۱۳۵۵ق).
۳ . آیت اللّه آقا ضیاءالدین عراقى(م ۱۳۶۱ق).
۴ . آیت اللّه آقا سید ابوالحسن اصفهانى(م ۱۳۶۵ق).
۵ . آیت اللّه حاج آقا حسین طباطبایى بروجردى(م ۱۳۸۰ ق).
آیت اللّه آقا میرزا احمد آشتیانى از نیکان و اخیار روزگار بود. استاد شهید مطهرى درباره ایشان نوشته اند: «وى عارفى خلیق، متواضع، سلیم النفس، متعبّد و مثل اعلاى پارسایى بود…».
آیت اللّه آقامیرزا باقر فرزند آن بزرگوار فرموده اند:
از مرحوم مبرور پدرم . طاب ثراه . جویا شدم که آیا در مدّت عمر خود به شرف لقاء ولىّ عصر امام زمان علیه السّلام رسیده اند یا خیر؟ پس از تأمل و شاید تبسمى فرمودند: «گاهى آثارى مشاهده نمودم که غیر از آن وجود مقدس شایسته آن نبود» .
محفل درس او سالیان طولانى در تهران منبع فیض آثارى بود براى جویندگان فضیلت و دانایى و جمع کثیرى از بزرگان و دانشمندان روزگار ما از محضر آن فقیه، فیلسوف و حکیم استفاده کرده اند که مقام را مجال بسط و شرح آن نیست.
آیت اللّه آشتیانى در شعر و شاعرى نیز دست داشت و سروده هاى زیادى از خود به جاى گذاشته است. ایشان در شعر به «واله» تخلص مى کرد.
تألیفات و آثار
آیت اللّه علامه آقامیرزا احمد آشتیانى آثار مکتوب زیادى در فقه، اصول، کلام، فلسفه، حکمت، اخلاق، نجوم، هیئت، طب، ادبیات و… از خود به یادگار گذاشته اند و با آنکه در طول عمر با برکت خود محفل درس و بحثش براى شاگردان برقرار بود و معمولاً نماز جماعت ، وعظ و خطابه براى مردم را نیز ترک نکرد ولى آثار زیادى که از وى به جاى مانده است، نشان دهنده وسعت معلومات و در عین حال جدیت، پشتکار و پرکارى آن حکیم فرزانه است. ایشان بر اکثر کتب مشهور درسى حوزه هاى قدیم و جدید در علوم مختلف ، حاشیه و شرح دارد که تعداد این آثار به شصت عنوان مى رسد ما به برخى از آنها اشاره مى کنیم .
۱ . آداب دعا، در ضمن «چهارده رساله فارسى» به کوشش آیت اللّه استادى .
۲ . بیان نافع . در تفسیر آیه ۲۱ سوره بقره . ضمن «چهارده رساله فارسى».
۳ . بیان المسالک . در بحث وحدت وجود . در ضمن «صد و بیست حدیث و چهار رساله عرفانى» .
۴ . تذکره الغافلین ، مباحثى در اصول دین .
۵ . طرائف الحکم یا اندرزهاى ممتاز . در دو مجلد .
۶ . لوامع الحقائق فی اصول العقائد . در اصول دین .
۷ . مقالات احمدیه . در اخلاق و اصول دین .
۸ . نامه رهبران . اصول عقاید و ادله آنها .
برخى از آثار ایشان که متأسفانه به چاپ نرسیده است عبارت است از:
تقریرات فقه و اصول از درس محقق نائینى، حاشیه بر مکاسب، حاشیه بر شرایع الاسلام، حاشیه بر کفایه الاصول، حاشیه بر قوانین الاصول، حاشیه بر شرح الاشارات، حاشیه بر شرح الفصوص، حاشیه بر اسفار، حاشیه بر مصباح الانس، حاشیه بر قانون بوعلى، حاشیه بر مطول، حاشیه بر شرح نظام و… .
وفات
آن حکیم فرزانه پس از عمرى مشحون از حسنات و سراسر تقوا و پارسایى در روز سه شنبه سوم تیرماه ۱۳۵۴ ش مطابق با چهاردهم جمادى الثانى ۱۳۹۵ق به جوار حق شتافت. روز بعد بازار تهران تعطیل شد و پیکر پاکش با حضور جمع زیادى از مردم تهران ، علما و شاگردان او در میان اشک و اندوه تشییع شد و در جوار بارگاه حضرت سیدالکریم علیه السّلام و در مقبره خانوادگى خودشان به خاک سپرده شد. آیت اللّه آقامیرزا محمدباقر آشتیانى(م ۱۴۰۴ق) و حجت الاسلام والمسلمین آقامیرزا محمدصادق آشتیانى(م ۱۳۶۵ق) دو یادگار آن بزرگوار بودند.
