اشاره:
برنامه‌های اسلام، براى رسیدن انسان به خوشبختى و سعادت جاودانه تدوین شده است؛ سعادتى که گستره‌اى به پهناى دنیا و آخرت دارد. در این میان، روزه عبادتى است که در ره‌پویی بشر به سوى کمال و تعالى نقش بسزایى دارد. با بررسى آیات روشن قرآن در می‌یابیم که روزه، براى رستگارى انسان و رهایى او از قید تن و توجه او به افق‌هاى تعالى واجب گردیده است. انسان خو گرفته با روزمرگی، در یک اردوى معنوى یک ماهه، رهایى از بند تن و زنگارزدایى از دل را با هم تجربه می‌کند، غلبه بر خواهش‌هاى دل را تمرین می‌کند و لذت آسمانى شدن را می‌چشد. در آیه ۱۸۳ سوره بقره، امید به پرهیزکار شدن انسان در قفس تن را، راز وجوب روزه می‌داند و می‌فرماید: اى ایمان آورندگان! روزه بر شما واجب گردید، آنسان که بر پیش از شما هم واجب شده بود. باشد که پرهیزکارى کنید .
نکته روان و زیبایى که در این آیه به چشم می‌خورد، لطافت بیان آن است. به دلیل دشواری روزه، خداوند از طرفى با خطاب یا ایها الذین امنوا و از دیگر سو با توجه دادن به این که روزه اختصاص به شما ندارد بلکه بر پیشینیان نیز لازم بوده است، مسلمانان را آماده انجام آن ساخته است. امام صادق (ع) در بیانى زیبا چنین می‌فرماید: لذت خطاب یا ایها الذین امنوا سختى و مشقت عبادت را از بین می‌برد.
وقتی انسان با چنین خطابى از سوى معبود بی‌همتا روبرو می‌گردد، سرشار از نیرو خود را آماده اجراى حکم آن یگانه بی‌نیاز می‌کند. در این مقاله بر آنیم تا گوشه‌اى از آثار ارزنده روزه بر زندگى انسان را در دو بعد معنوى و اجتماعى بررسى کنیم.
آثار معنوى روزه
معنویت، نیاز اساسى انسان است. همان گونه که غذا، براى ادامه زندگى مادى ضرورى است، معنویت نیز براى طراوت روح بزرگ انسان یک نیاز اساسى است. از نگاه قرآن، انسان، مستعد تعالى است؛ از این رو برنامه‌هاى ویژه‌اى هم براى او قرار داده شده است. در قرآن به انسان چنین گفته می‌شود: یا ایها الانسان انک کادح الى ربک کدحا فملاقیه؛ ای انسان حقا که تو به سوى پروردگار خود به سختى در تلاشى و او را ملاقات خواهى کرد (انشقاق.۴)
در مسیر تعالى انسان، برنامه‌هایى از سوى آفریدگار آگاه از همه احوال انسان پیشنهاد شده که انجام برخى از آنها با شرایط، لازم و برخى دیگر داوطلبانه است. روزه در شمار عبادت‌هایى است که در شرایط ویژه‌اى مانند ماه مبارک رمضان و یا نذر و… واجب می‌شود، ولى به صورت مستحبى و داوطلبانه هم قابل انجام است. در آموزه‌های دینى هم سفارش زیادى به روزه‌دارى و توجه به این برنامه حتى به صورت داوطلبانه و مستحبى شده است. در روایتى از ابى امامه آمده است: از پیامبر خدا (ص) خواستم مرا به عملى سودمند رهنمون گردد. حضرت فرمود: علیک بالصوم فانه لا عدل له و لا وزن لثوابه؛ روزه بگیر که معادلى براى آن نیست و هیچ ثوابى به پاى آن نمی‌رسد. بار دیگر گفتم: مرا به کارى دستور دهید و حضرت فرمودند: علیک بالصوم فانه لا عدل له. وقتى براى سومین بار تقاضایم را تکرار کردم، حضرت باز پاسخم دادند: علیک بالصوم فانه لا مثل له؛ روزه بگیر که همانند ندارد.
امام مجتبى (ع) هم ماه مبارک رمضان، را چنین توصیف می‌کنند: ان الله جعل شهر رمضان مضمارا لخلقه فیستبقون فیه بطاعته الى مرضاته؛ خداوند ماه رمضان را میدان مسابقه‌ای براى آفریدگان خود قرار داده تا با طاعتش براى خشنودى او از یکدیگر پیشى گیرند
روزه آثار معنوى فراوانى به دنبال دارد که به برخى از آنها فهرست‌وار اشاره می‌شود:
۱- پارسایى
مهم‌ترین رهاورد روزه، بر اساس آیه ۱۸۳ بقره، رسیدن به گوهر پر ارج تقواست. هدف از وجوب روزه، تربیت معنوى انسان و گذاشتن او در بزرگراهى است که به پارسایى منتهى می‌شود. تعبیر لعلکم تتقون در این آیه شریفه، پرده از رازى می‌گشاید که ملاک برتری آدمیان بر یکدیگر دانسته شده و فرجامى نیک به نام فلاح و رستگارى خواهد داشت.
۲- رهایى از بند تن
با نگاهى به شرایط روزه‌داری، در می‌یابیم که این برنامه هدفى جز تربیت انسان و آسمانى کردن او ندارد.
خداوند سبحان با دعوت به روزه، مقامى دیگر از انسانیت را پیشنهاد می‌دهد؛ انسانیتى رها از اسارت تن و خواهش‌هاى درونی. انسانیتى که با گذار از موانع ساده به دست می‌آید. چشم‌پوشى از آنچه تاکنون به راحتى بهره‌مند بوده آن هم براى مدتى معین. تلاش برای خدایى شدن. شکستن دیوار عادت‌هایى که مانع انس با معنویات است و انسان را از ترقی و تعالى باز می‌دارد.
۳- آرامش
یکی از آثار معنوى روزه، آرامش قلبى است، در گران سنگى که بشریت امروز براى یافتن آن حاضر است از همه دارایى خویش بگذرد.
در پرتو روزه‌داری، دل از هوى و هوس بریده و در دامن یارى که مبدأ و معدن آرامش است، پـناه می‌گیرد. روزه‌دار با توجه بیشتر به پروردگار و احساس نزدیکى به آن قریب مجیب ، دل از اغیار بریده و سرشار از آرامش و طمأنینه می‌گردد. از این رو امام باقر (ع) در سخنى کوتاه و زیبا فرمود: الصیام تسکین القلوب؛ روزه مایه آرامش دل‌هاست.
۴-حکمت آفرینى
روزه، فرصتى است براى تأمل و تفکر. انسان روزه‌دار اندکى در آنچه بوده و آنچه باید باشد، تدبر می‌کند، با چراغ روزه ره می‌یابد و خود را از گردنه‌هاى پر خطر زندگى مادى به دور نگه می‌دارد. امام على (ع) از رسول اعظم (ص) نقل می‌کند که حضرت در سفر معراج از خداوند پرسید: خدایا روزه چه آثارى دارد؟ خداوند فرمود: روزه حکمت می‌آفریند و حکمت، معرفت و شناخت را در پى دارد و به دنبال معرفت، یقین و باور به دانسته‌ها حاصل می‌شود.
زمانی که کسى به یقین رسید، (با تمام شرایط سازگارى می‌یابد) و در این اندیشه نیست که چگونه شب را به صبح رسانیده؛ در سختى یا آسایش (و تمام خاطر خود را به یار بی‌همتا می‌سپارد و در کسب رضایت او می‌اندیشد) .
۵- یادآورى معاد
روزه با گرسنگى و تشنگى و محدودیت‌هایى همراه شده تا خواب غفلت از چشم انسان گرفتار در تار دنیاى فریبا، برباید و او را به فردایى دیگر یادآور شود. بر این اساس یکى از آثار معنوى روزه، یادآورى روز رستاخیز است که هیچ کس را از آن گریزى نیست. مردمان هر یک با کوله‌اى از توشه‌هایى که در دنیا اندوخته‌اند، برانگیخته خواهند شد و در محشر گرسنه و تشنه در انتظار حسابرسى به سر خواهند برد. امام رضا (ع) در این باره می‌فرمایند: مردم به انجام روزه امر شده‌اند تا درد گرسنگى و تشنگى را بفهمند و به واسطه آن فقر و بیچارگى آخرت را بیابند.
۶- آزمون اخلاص
اگر در عبادت‌هاى دیگر، فرصت مانور براى شیطان فراهم گردد و بتواند با ریاکارى و تظاهر، گوهر قبول را از اعمال انسان برباید، در روزه، این مجال از او گرفته می‌شود چه اینکه روزه‌دار را نیازى به تظاهر نیست و به دور از چشم مردم بر شکستن روزه بدون اطلاع آنها توانا خواهد بود. از این رو، امام على (ع) فرمودند: فرض الله… الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق؛ خداوند روزه را واجب کرد تا اخلاص آفریدگان آزموده گردد. فرد با گرفتن روزه و حفظ آن، اخلاص خود را ثابت می‌کند و در اثر مداومت بر این کار، صافى و صفا در دیگر عبادت‌ها نیز براى او حاصل می‌شود. حضرت فاطمه زهرا (س) در این باره چنین می‌فرمایند: فرض الله الصیام تثبیتا لاخلاص؛ خداوند روزه را براى استوارى و تثبیت اخلاص بندگان واجب ساخت.
۷- روسیاهى شیطان
از آن روز که تاج کرامت بر اثر دمیده شدن روح الهى بر آدم، بر سر همه انسان‌ها نهاده شد، دریایى از حسادت و اندوه ابلیس را فراگرفت و با سرباز زدن از سجده بر آدم، خود را از وادى رحمت خداوند راند. از آن پس، هرگاه و هر دم در کمین آدم و فرزندان او نشست تا بلکه سدى باشد بر سر راه عروج آنان، شیطان با انبوهى از لشکریان پلید به جنگ آدمیان همت گمارد و تا روز قیامت به این مبارزه ادامه خواهد داد تا به گمان خود، گوهر سعادت از کف آنان برباید. در مقابله با این دشمن قسم خورده، انسان‌ها به برنامه‌هایى دعوت شده‌اند که نتیجه آن رستگارى خودشان و روسیاهى شیطان و شیطان صفتان است. در این میان، روزه برنامه‌اى است که به فرموده رسول خدا، شیطان را از انسان دور می‌سازد و فرصتى براى تقویت روحانى او پدید می‌آورد.
روزی آن حضرت به یارانش فرمود: الا اخبرکم بشیء ان انتم فعلتموه تباعد الشیطان منکم کما تباعد المشرق من المغرب؛ آیا می‌خواهید شما را از کارى آگاه سازم که با انجام آن، شیطان به فاصله مشرق تا مغرب از شما دور گردد؟ اصحاب مشتاقانه پاسخ دادند: آرى اى رسول خدا! پیامبر فرمود: الصوم یسود وجهه؛ روزه (این فاصله را ایجاد می‌کند و) شیطان را روسیاه می‌گرداند.
۸- پاداش بیکران
از چیزهایى که اهمیت روزه را بیشتر می‌نمایاند، وعده پاداش‌هایى است که براى این رفتار دینى داده شده است. در حدیثى قدسى می‌خوانیم که خداوند فرمود: هر کار نیکی، پـاداشى معین مانند ده تا هفتصد برابر آن عمل دارد، غیر از روزه‌دارى که از آن من است و من خود پاداش آن را می‌دهم… چون بنده‌ام به خاطر من از خواسته‌ها و خوردنی‌ها و لذت‌هایش صرف‌نظر کرد بر اساس این روایت نورانی، سر این پاداش بیکران، در دلدادگى انسان به خدا و گذشتن او از همه خواسته‌هاى خویش براى او نهان است.
۹- آمادگى براى سایر عبادت‌ها
انسان هرچند معنویت گریز نیست، اما گاهى دشوارى ظاهرى برخى از تکالیف دینی، بهانه‌ای براى سهل‌انگارى در انجام آن برنامه را در وى پدید می‌آورد. اما هنگامى که فرد در برنامه‌اى عمومى و همراه با همسفرانى آسمانى به توفیق روزه‌دارى دست یازید، برای او بسان ورود به شهر عبادت و بندگى خواهد بود؛ زیرا موفقیت در گرفتن روزه، با قبول تمام سختی‌هاى آن، مقدمه حضور دائمى براى دیگر برنامه‌هاى آسان و انسان‌ساز را در او به وجود می‌آورد. از سویى دیگر تمرین یک ماهه، خود فرصتى براى انس هرچه بیشتر با برنامه‌هاى دینى خواهد بود. با توجه به این نکات، حضرت رسول (ص) روزه را به منزله دروازه ورود به شهر بندگى دانسته و می‌فرماید: لکل شیء باب و باب العباده الصوم؛ براى هر چیزى درى است و در عبادت روزه است. روزه آغازى است براى انجام تمام خوبی‌ها، پلى است براى پرواز به سوى بی‌کران‌ها و جرقه‌اى براى خدایى شدن.
۱۰- سحرخیزى
یکی از جلوه‌هاى معنوى روزه‌داری، انس با سحر و عادت به سحرخیزى است. از نظر قرآن بهترین زمان براى مناجات و استغفار، سحر است. خداوند در اوصاف مؤمنان می‌فرماید: و بالاسحار هم یستغفرون
هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ از یمن دعاى شب و ورد سحرى بود
۱۱- تقویت اراده و غلبه بر طغیان غرایز
یکی از فوائد بزرگ روزه، تربیت روح و تقویت اراده و تعدیل غرایز انسانى است. روزه‌دار در حال روزه با وجود گرسنگى و تشنگى و خوددارى از سایر لذائذى که باید چشم بپوشد، روح و اراده خویشتن را تقویت می‌کند. بر این اساس، مقصود از روزه به دست گرفتن زمام نفس سرکش و تسلط بر شهوات و هوس‌هاست. در حقیقت مهم‌ترین فلسفه روزه همین اثر اخلاقى و تربیتى است.
۱۲- انس با معبود
انسان به بهانه روزه، بستر پر آرامش خویش را رها می‌کند، از غذا و نوشیدنی‌ها در طول روز خوددارى می‌کند، تمام وجود خود را براى انجام یک روزه کامل و مورد رضایت حضرت حق، از بدی‌ها باز می‌دارد و هر لحظه به یاد او و در اندیشه خشنود سازى اوست.
رهاورد چنین برنامه‌ای، تابش نور الهى بر دل چنین فردى است و باز شدن در روشن آشنایى و انس با خداى خوبی‌ها.
روزه‌دار در ماه رمضان، مهمان ویژه خداست و بر خوان پر از نعمت او بهترین لحظه‌هاى معنوى را تجربه می‌کند. آنچنان که امام باقر (ع) فرمود: شهر رمضان، شهر اله و الصائمون فیه اضیاف الله و اهل کرامته؛ ماه رمضان، ماه خداست و روزه‌داران در آن مهمانان خدا و مورد تکریم ویژه اویند. روزه‌داران در این ماه فرصتى براى حضور هرچه بیشتر بر سفره احسان الهى می‌یابند. فرصتى که به منظور انس او با آفریدگارش تدارک دیده شده است.
۱۳- خویشتندارى
روزه، قطع نظر از زیبایی‌هاى دیگرش، یک زورآزمایى و خودشناسى است. روزه دار وقتى که دید می‌تواند در مدت معینى از همه ضروریات بدن صرف‌نظر کرده و گرسنه و تشنه بماند، می‌داند که دست کشیدن از محرمات براى او میسر است. بدین وسیله درهاى تقوا و مقاومت در برابر شهوت‌ها به روى شخص باز می‌شود و می‌تواند خود را به انجام واجبات و مستحبات وادارد.
۱۴- شکیبایى
امام صادق (ع) در تفسیر آیه واستعینوا بالصبر و الصلاه فرمود: الصبر الصیام؛ صبر، روزه است. و فرمود: هنگامى که گرفتارى شدیدى به انسان رو آورد، روزه بگیرد که خداوند خود فرموده: از روزه و نماز استمداد جویید.
روزه، مایه رسیدن به اهداف بلندى است که بدون تکیه بر معنویات دسترسى به آن ممکن نیست. انسان در پرتو روزه، تحمل و شکیبایى را می‌آموزد و تا رسیدن به هدف، پایمردى و مقاومت نشان می‌دهد، در مواجهه با دشواری‌ها، بی‌تاب نمی‌شود بلکه با تکیه بر لطف الهی، در آرزوى پایان آن می‌نشیند و با کوشش خود، در رسیدن به هدف بزرگى که دارد، گام برمی‌دارد.
۱۵- انس با معنویات
یکی از آثار روزه خصوصا در ماه مبارک رمضان، خو گرفتن به برنامه‌هاى معنوى با توجه به سفارش‌هاى فراوان معصومان به آن برنامه‌هاست که خود نقش بسزایى در انس افراد با معنویات و لذت بردن از برنامه‌هاى معنوى دارد. یکى از این برنامه‌هاى پیشنهادی، تلاوت قرآن است که پاداش بسیار زیادى براى آن تعیین شده است. تا جایى که پیامبر اعظم (ص) فرمود: من تلا فیه آیه من القرآن کان له مثل اجر من ختم القرآن فى غیره من الشهور؛ خواندن یک آیه از قرآن در ماه رمضان پاداشى همانند تلاوت تمام قرآن در دیگر ماه‌ها دارد .
توصیه دیگر پیشوایان هدایتگر، آمرزش خواهى و دعاست. امام على (ع) در این باره فرمود: در ماه رمضان بسیار استغفار کنید و دعا فراوان نمایید که با دعا، بلا از شما دور می‌گردد و با استغفار گناهانتان پاک می‌گردد .
به جا آوردن نمازهاى مستحبى نیز توصیه‌اى است که در سرعت سیر معنوى مهمان رمضان، تأثیر فراوانى دارد. على بن حمزه، از یاران امام صادق (ع) می‌گوید: به اتفاق عده‌ای از دوستان نزد امام رفتیم. ابوبصیر، نظر امام را درباره ماه رمضان پرسید. حضرت فرمود: ان رمضان لحرمه و حقا لایشبهه شیء من الشهور، صل ما استطعت فى رمضان تطوعا باللیل و النهار؛ ماه رمضان را احترامى ویژه و حقى شایان است، هر آنچه می‌توانى در شب روز این ماه نماز مستحبى بگذار.
آثار اجتماعى روزه
۱. درس برابرى و برادرى
یکی از آثار اجتماعى روزه، درس مساوات و برابرى در میان افراد اجتماع است؛ زیرا با انجام این دستور مذهبى افراد برخوردار، هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس درمی‌یابند و هم با صرفه‌جویى در غذاى شبانه‌روزى خود می‌توانند به کمک آنها بشتابند. امام صادق (ع) نیز با اشاره به این پیامد نیکوى روزه می‌فرماید: انما فرض الله الصیام لیستوى به الغنى و الفقیر؛ خداوند روزه را از آن رو واجب کرد که دارا و محتاج در آن برابر گردند.
ارزش این توجه به نیازمندان تا جایى است که پیامبر مهر و رستگاری، ماه مبارک رمضان را چنین توصیف می‌کنند: رمضان شهر الله و هو ربیع الفقراء؛ رمضان ماه خدا و بهار فقیران است .
۲. ترویج فرهنگ دینى
روزه داراى فرهنگ مخصوص خود بوده و روزه‌داران در ماه مبارک رمضان، بیشتر با واژه‌های مربوط به این فرهنگ سر و کار پیدا می‌کنند. طبق تحقیقات در ماه مبارک رمضان، چهارصد واژه همگام با فرهنگ روزه بین ده تا سه برابر بیشتر از سایر ماه‌ها به کار می‌روند؛ واژه‌هایى چون ببخشید، عذر می‌خواهم، تلاوت، صدقه، انفاق، خیرات، احسان، نماز، روزه، دستگیری، فقرا و… از بهار خاصى برخوردار می‌گردند.
۳. خروج از خودپرستى
بسیاری از کدورت‌ها و ناهنجاری‌هاى اجتماعی، به ویژه در ارتباطات ناسالم با دیگران، ریشه در خودپرستى و خودشیفتگى دارد. با روزه‌داری، فرد روزه‌دار از پیله خودپرستى خارج شده و پروانه‌وار گرد دیگر دوستان نیز خواهد گشت. توجه به همسایگان، اصلاح کدورت‌ها، بازدید از اقوام و حضور در سفره افطارى دیگران و… زمینه‌هاى پدیدآیى ارتباطات سالم و سودمند را فراهم می‌سازد.
۴. احترام به جامعه روزه‌دار
یکی از آثار سودمند روزه در بخش اجتماعى آن، تمرین احترام به قانون و دیگر افراد جامعه است. در جامعه‌اى که روزه به عنوان یک فریضه دینى مورد توجه است، همه افراد خود را موظف به خویشتندارى و رعایت احترام آن جامعه می‌دانند و از هر کارى که موجب جریحه‌دار شدن و آزار روزه‌داران می‌گردد، پرهیز می‌کنند. در جامعه روزه‌دار، خوردن و آشامیدن و حرکات ضد اخلاقى مغایر با رفتار دینى به شدت محکوم است و انسان‌هاى فهیم خویشتن را از آن دور نگه می‌دارند.
۵. تمرین اجراى قوانین مشترک
اگر کار سخت و دشوارى براى همگان مقرر گردد، تحمل آن براى افراد از حیث روانى دشوار نخواهد بود. فخررازى در این باره می‌گوید: چون روزه یک عبادت طاقت فرساست، عمومیت آن براى همگان مایه تقویت توان و مقاومت است. به همین دلیل در آیه ۱۸۳ بقره، از وجوب روزه در تاریخ گذشته سخن به میان آمده است. همچنین روزه‌دارى به صورت همگانی و در مدت معینى از سال، فرصتى را براى تمرین یکى از قوانین مذهبى فراهم می‌کند تا همگان از برکات دستورها و راهکارهاى دینى به صورت ملموس آگاهى یابند.
۶. کاهش جرایم اجتماعى
بر اساس آمارى که از سوى نهادهاى مربوطه اعلام می‌گردد، هر ساله با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان میزان جرایم اجتماعى به میزان قابل توجهى کاهش می‌یابد. ریشه این اصلاح اجتماعى را باید در گرایش افراد جامعه به معنویات و سلطه معنویت بر جامعه جستجو کرد. این راهکار بزرگ معنوى می‌تواند راه‌گشاى دیگر معضلات اجتماع اسلامى و نیز بشرى قرار گیرد؛ به گونه‌اى که با تبیین و گسترش صحیح مسائل دینى و روحانی، به ستیز اهریمن پلیدی‌ها و نادرستی‌ها رفت.
۷. فرصتى براى مهرورزى
تشویق به افطارى دادن در فرهنگ اسلامى و دستگیرى از نیازمندان و نیز گستردن سفره‌های اطعام براى همگان که امروزه به صورت فرهنگى فراگیر درآمده نشانه‌هایى از مهرورزی‌اند.
اکرام ایتام به پیروى از مولاى یتیمان، امیرمؤمنان نیز گوشه‌اى از آثار اجتماعى روزه‌داری به شمار می‌آید. ماه رمضان، دل‌ها در اثر همسایگى با نور و کاستن از عوامل مادی، رنگ و بوى بیشترى از محبت به خود می‌گیرد و زمینه گسترش شمیم خوش مهربانى در سراسر جامعه اسلامى پدید می‌آید.
