فرهنگ و تمدن شیعه

احمد بن محمد بن سعید همدانی ابن عُقده.

اشاره ابوالعباس احمد بن‌محمد بن‌سعید هَمْدانی (۱۵ محرم ۲۴۹-۷ ذیقعده ۳۳۲ق)، مشهور به اِبْن عُقْده ، محدث شیعی و پیرو مذهب جارودیه (از فرق زیدیه) و در میان امامیه مقبولیت داشته و بخش عمده‌ای از اصول شیعه توسط او روایت شده و احادیث بسیاری از او در کتب اربعه وارد شده است. عُقده لقب پدر وی است که از وراقان و…

سلیم بن قیس هلالی

اشاره: ابو صادق سُلَیم بن قیس هلالی عامری کوفی، از اصحاب خاصّ چهار امام نخست شیعه(علیه السلام) که محضر امام باقر(علیه السلام) را هم درک کرده است. او از قدیم‌ترین علمای شیعه و بزرگان اصحاب ائمه(علیه السلام) و مورد وثوق آنان و نزد ایشان از محبوبیت خاصّی برخوردار بوده است. کتابی نیز به او منسوب است (ک…

حسن بن موسی نوبختی.

اشاره: ابو محمد حسن بن موسی نَوبَختی، از متکلمان و فلاسفه امامیه قرن سوم و چهارم قمری. او از نخستین دانشمندان مسلمانی است که درباره ملل و نحل کتاب نوشته‌‌اند. نوبختی در دوره غیبت، با گرایش‌های‌ فلسفی و آگاهی از اصول و مبانی اعتقادی فرقه‌های گوناگون، استدلال‌های عقلی را در تحکیم مبانی اعتقادی امامیه…

أبی مخنف.

اشاره لوط بن یحیی بن سعید بن مِخنَف بن سُلیم الغامدی الأزدی (درگذشت ۱۵۷ق) معروف به أبو مِخنَف، تاریخ‌نگار شیعه اهل کوفه که به‌دلیل نگارش کتابی به‌ نام مقتل‌الحسین مشهور است. وی در این کتاب، بیشتر روایاتِ موافق و مخالف درباره واقعه عاشورا را گرد آورده‌است. ابن ندیم و نجاشی فهرست بلندی از کتاب‌های او ارائه کرد…

نصر بن مزاحم

اشاره اَبوالفَضل، نَصر بن مُزاحم بن سیار (یسار) عَطّار مِنقَری، از مورخان شیعی اهل عراق در قرن ۲ق. از لحاظ طبقه راویان، برخی او را در ردیف ابو مخنف شمرده‎اند و شیخ طوسی نیز او را از اصحاب امام باقر(ع) می‌داند. مورخان و تراجم نویسان در اعتبار نصر بن مزاحم اختلاف نظر دارند که ظاهرا دلیل این اختلاف، مذهب…

اسماعیل بن حسین جرجانی.

اشاره: جرجانی‌، اسماعیل‌ بن‌ حسین، پزشک‌ و نویسنده ‌ایرانی‌ قرن‌ پنجم‌ و ششم‌ که‌ به‌ ویژه‌ آثار پزشکی‌ مهمی‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ تألیف‌ کرد. شرح حال اجمالی برای‌ او چندین‌ لقب‌ و کنیه‌ ذکر شده‌ است‌، از جمله‌ ابوابراهیم‌، زین‌الدین‌، شرف‌الدین‌، علوی‌ حسینی‌ و طبیب‌ علوی‌ . [۱] [۲] [۳] [۴] [۵] [۶] به‌رغم‌ اهم…

ابان بن عثمان احمری.

اشاره: ابان بن عثمان احمر بجلی، کوفی الاصل بود و در کوفه و بصره زندگی می‌کرد. معمّر بن مثنی و محمد بن سلام از اهالی بصره مطالبی از او در اخبار شاعران، انساب و ایام عرب نقل کرده‌اند.[۱] بر اساس روایتی در رجال کشی او اهل بصره و غلام تجبیله بود که در کوفه سکونت داشته است.[۲] در منابع رجالی و اسناد حدیث از و…

احمد بن ابی یعقوب.

اشاره: احمد بن ابی یعقوب(درگذشته ۲۸۴ یا ۲۹۲ قمری) معروف به یعقوبی، تاریخ نگار و جغرافی‌دان سده سوم هجری، که کتاب‌های تاریخ یعقوبی و البلدان و مشاکله الناس لزمانهم از او به جای مانده است. گرایش شیعی وی، از محتوای تاریخ یعقوبی و سبک نگارش و تحلیل او از وقایع تاریخی آشکار است. پدران یعقوبی نیز با اینکه…

تقدم‌ شیعه‌ در علم‌ لغت‌

اوَّلین‌ کس‌ که‌ در علم‌ لغت‌ سبقت‌ گرفت‌، و کلام‌ عرب‌ را جمع‌ و حَصْر نمود، و به‌ هم‌ مربوط‌ نمود و پیوست‌ داد، و کیفیّت‌ قیام‌ بناهاى مختلف‌ را از حروف‌ مُعْجَم‌ بیان‌ کرد، و یکى پس‌ از دیگرى در آمدن‌ حروف‌ را براى أبْنِیَه‌ مُبَیَّن‌ ساخت‌، با نظر صائب‌ و راستینى که‌ احدى بر وى نتوانسته‌ بود پیشى بگیرد، همانا …

نقش امام على (علیه السلام) در پیدایش علم نحو‏

در تعریف علم نحو گفته شده: «النحو علم بقوانین الفاظ العرب عند دخولها فى الترکیب ویبحث فیه عن کیفیه إختلاف آخرها من جهه الاعراب و البنا؛[۱] نحو، علمى است که درباره قوانین الفاظ عربى هنگام قرار گرفتن در جمله بحث مى کند و در این علم از کیفیت اختلاف اعراب آخر کلمات از نظر معرب و مبنى بودن بحث مى شود». گزار…

نقش امام علی علیه السلام در علم صرف

در تعریف علم صرف گفته شده است: «علم صرف که به آن تصریف نیز مى گویند، علمى است که از ساختار کلمه و از دگرگونى هایى که در کلمات رخ مى دهد، بحث مى کند».[۱] گرچه برخى بین صرف و تصریف اختلافى در نظر گرفته و گفته اند: «تصریف بیشتر به جنبه عملى این دانش یعنى ساخت ابنیه و اشتقاق کلمات مربوط است، درحالى که صر…

امام علی (علیه السلام) و علم لغت

با توجه به این که علوم بشرى به یکباره به مرحله کمال نرسیده و تکامل آن در دوره هاى مختلف صورت گرفته، علم لغت نیز از این مقوله مستثنا نیست و قطعاً دانشمندان در دوره هاى مختلف در شکوفایى این علم بسیار کوشیده اند. در تعریف علم لغت جملات مختلفى ارائه شده است؛ از جمله: «علم لغت علمى است که از جواهر و مواد و هیئت…

نقش امام علی علیه السلام در علوم بلاغت

علوم بلاغى شامل سه علم معانى، بیان و بدیع است که در تعریف هریک از آن ها گفته شده است: «علم معانى عبارت است از اصول و قواعدى که به واسطه آن، حالات مختلف کلام که با رعایت آن، سخن مطابق با مقتضاى حال و موافق با انگیزه گوینده مى گردد، شناخته مى شود».[۱] «علم بیان، علمى است که به وسیله آن مى توان یک معنى واح…

نقش امام على (علیه السلام) در پیدایش سایر علوم ادبى

نقد ادبى نقد ادبى شاخه اى از علوم ادبى است که تعاریف مختلفى براى آن ارائه شده است و در مجموع وظیفه آن را شناخت ارزش و بهاى آثار ادبى و شرح و تفسیر آن به نحوى که نیک و بد آن معلوم شود مى دانند. برخى نیز آن را قیمت گذارى و داورى درباره آثار ادبى از بعد هنرى با در نظر گرفتن شیوه هاى پژوهش و تحقی…

مهم ترین معاجم لغوى شیعه

مهم ترین و پراستنادترین معاجم لغت با توجه به آنچه در جاى خود تحقیق و اثبات شده است [۱] و با توجه به قدمت تاریخى آن ها، به شرح ذیل هستند: العین، خلیل بن احمد فراهیدى کتاب العین نوشته خلیل بن احمد فراهیدى (ت ۱۷۵ ق) و اولین معجم کامل زبان عربى است [۲] و این خود مهم ترین ویژگى کتاب «العین» و بى بدیل تر…

کتاب هاى غریب و مفردات قرآن

بى واسطه ترین افراد براى شرح واژگان دینى، غریب نگاران و مفردات نگاران هستند. با بررسى آنچه درزمینه قرآن و احادیث نبوى نوشته شده، مشخص مى شود سهم شیعیان بسیار پررنگ تراز است که محققان مى گویند و حتى در زمینه شرح کلمات قرآن، بسیار پررنگ تر از دیگر مذاهب است. چنان که اولین کتاب ها در شرح کلمات قرآن (غریب ا…